«Niama nijakich dziaržaŭnych hrošaj, jość tolki hrošy padatkapłatnikaŭ». Čym Tetčer adroźnivajecca ad Natalli Kačanavaj
«Ludziam padabajecca adčuvańnie mocnaj ruki ŭrada», — kazali pra jaje. I sapraŭdy, Marharet Tetčer, premjer-ministr Vialikabrytanii z 1979 pa 1990 hod, uvajšła ŭ historyju jak uvasableńnie niepachisnaści i radykalnych pieraŭtvareńniaŭ. Jaje nazyvali «Žaleznaj łedzi» — mianuška, jakuju jana z honaram pryniała. Jana była palitykam pierakanańniaŭ, žančynaj, jakaja vykaraniła sacyjalizm z brytanskaj sistemy i źmianiła tvar svajoj krainy. I była nieprymirymaj praciŭnicaj SSSR. Dziakujučy joj zachodniaja sistema dakazała i svaju maralnuju, i svaju materyjalnuju pieravahu nad savieckaj. Raskazvajem, čamu mohuć pavučycca ŭ Tetčer siońniašnija biełaruskija palityki i što adroźnivaje Tetčer ad piersanažaŭ łukašenkaŭskaha dvara.
Premjer-ministr Vialikabrytanii Marharet Tetčer, 1985 hod. Fota: Hulton Archive / Getty Images
Dačka svajho baćki
Kab zrazumieć Marharet Tetčer, treba pačać ź jaje dziacinstva ŭ nievialikim pravincyjnym miastečku Hrentem, dzie jana, Marharet Childa Robierts, naradziłasia 13 kastryčnika 1925 hoda. Jaje baćka, Alfred Robierts, vałodaŭ dźviuma kramami — bakalejnaj i tytuniovaj — i byŭ dla dački hałoŭnym hierojem i prykładam dla pierajmańnia.
Jon byŭ nie prosta pradprymalnikam, a čałaviekam ź ćviordymi pryncypami: strohi prapaviednik-pratestant i ŭpłyvovaja fihura ŭ haradku. Jon byŭ deputatam haradskoj rady i navat zajmaŭ pasadu mera Hrentema ŭ 1945—1946 hadach.
«Jon byŭ čałaviekam vielmi ćviordych pohladaŭ na toje, što pravilna i što niapravilna, — uspaminała Marharet. — Heta byli tradycyjnyja kaštoŭnaści, ale jany vytrymali vyprabavańnie časam».
Marharet Tetčer u try hady razam sa svajoj starejšaj siastroj Miuryeł. Fota: Getty Images
Mienavita ad baćki, čałavieka, jaki sam stvaryŭ svoj dabrabyt, jana zasvoiła pryncyp, jaki loh u asnovu jaje budučaj ekanamičnaj palityki: niama nijakich «dziaržaŭnych hrošaj», nie «dziaržava daje» — jość tolki hrošy, zaroblenyja ciažkaj pracaj kankretnych ludziej, jany sami pavinny i vyrašać, na što ich tracić.
«Čałaviek nie maje bolšaha abaviazku, čym zabiaśpiečyć dach nad hałavoj i ježu na stale svajoj siamji», — kazała jana, paŭtarajučy słovy baćki.
Cikava, što pra svaju maci jana mała zhadvała. Na jaje najbolš paŭpłyvaŭ baćka, jaki natchniŭ jaje staracca, pastupić u himnaziju i, paźniej, pajści ŭ vialikuju palityku.
Byłaja bakalejnaja krama Alfreda Robiertsa — baćki Marharet. Zdymak 1975 hoda. Fota: Daily Mirror / Mirrorpix / Mirrorpix via Getty Images
U škole Marharet vyłučałasia starannaściu i ambicyjami. Atrymaŭšy stypiendyju na navučańnie ŭ prestyžnaj miascovaj himnazii, jana demanstravała pośpiechi nie tolki ŭ vučobie. Jaje pazaškolnyja zaniatki ŭklučali ihru na fartepijana, chakiej na travie i płavańnie. U apošni hod vučoby jaje abrali starastaj škoły.
Adnakłaśniki ličyli jaje «zorkaj», choć adnojčy jaje pamyłkovaja parada pa ačystcy parkietu ledź nie pryviała da atručvańnia chłoram. Mienavita ŭ škole prajaviłasia znakamitaja rysa Marharet: jana zaŭsiody ŭjedliva raspytvała zaprošanych lektaraŭ, prymušajučy adnakłaśnikaŭ z uchmyłkaj pierahladacca miž saboju.
Razam z adnakłaśnicami ŭ 1941 hodzie. Marharet staić u vierchnim radzie pieršaja źleva. Fota: Manchester Daily Express / SSPL / Getty Images
Oksfard i pieršyja kroki ŭ palitycy
Pastupiŭšy ŭ 1943 hodzie ŭ Oksfardski ŭniviersitet, Marharet skancentravałasia na vyvučeńni chimii. Jana była starannaj studentkaj i ŭ 1947 hodzie atrymała dypłom bakałaŭra z adznakaj druhoj stupieni (second-class honours). Paźniej jana, jak kažuć, hanaryłasia tym, što stała pieršym premjer-ministram z vyšejšaj navukovaj adukacyjaj — navat bolš, čym tym, što jana była pieršaj u historyi Vialikabrytanii žančynaj-premjerkaj. U cełym, u Oksfardzie jaje viedali jak surjoznuju i navat krychu zamknionuju dziaŭčynu. Jaje pieršy chłopiec uspaminaŭ, što jana była «vielmi ŭdumlivaj i ź joj było vielmi cikava razmaŭlać».
Ale sapraŭdnym jaje paklikańniem była palityka. Jašče padčas vučoby jana aktyŭničała ŭ hetaj śfiery i ŭ 1946 hodzie dasiahnuła pieršaha pośpiechu, staŭšy prezidentkaj Kansiervatyŭnaj asacyjacyi Oksfardskaha ŭniviersiteta.
Mienavita ŭ toj pieryjad na jaje śvietapohlad vielizarny ŭpłyŭ zrabiła praca ekanamista Frydrycha Chajeka «Daroha da pryhonnaha prava». Hetaja kniha, jakaja asudžała dziaržaŭnaje ŭmiašańnie ŭ ekanomiku jak pieršy krok da aŭtarytaryzmu, zakłała intelektualny padmurak dla jaje budučaj dvajnoj bitvy: suprać taho, kab Brytanija zastavałasia «sacyjalnaj dziaržavaj» i suprać krajniaj viersii dziaržaŭnaha kantrolu za žyćciom ludziej — tatalitarnym Savieckim Sajuzam.
Paśla ŭniviersiteta Marharet pracavała chimikam-daśledčykam, zatym vyvučała prava, ale jaje meta zastavałasia niaźmiennaj — trapić u parłamient.
Marharet Tetčer u 1950 hodzie. Fota: Chris Ware / Keystone Features / Getty Images
Svajo palityčnaje chryščeńnie Marharet, jašče pad dziavočym proźviščam Robierts, prajšła ŭ 1950 hodzie. Joj było ŭsiaho 24 hady, kali jana stała samaj maładoj žančynaj-kandydatkaj na parłamienckich vybarach. Jana śmieła pajšła ŭ deputaty pa zaviedama projhryšnaj dla kansiervataraŭ akruzie. Hetaja bieznadziejnaja, zdavałasia b, zaduma, jak časta byvaje ź bieznadziejnymi, ale pryncypovymi spravami, pryviała jaje da samaj vialikaj udačy, jakaja ščaśliva vyznačyć jaje los.
Mienavita padčas hetaj kampanii jana paznajomiłasia z budučym mužam Denisam Tetčeram — paśpiachovym i zamožnym miascovym biznesoŭcam, jaki byŭ starejšy za jaje na 10 hadoŭ i raźviedzieny. Paśla adnaho z partyjnych mierapryjemstvaŭ mužčyna prapanavaŭ padvieźci Marharet dadomu. Hetaja sustreča stała pavarotnym punktam: u 1951 hodzie jany pažanilisia, i mienavita padtrymka Denisa dazvoliła joj praciahnuć palityčnuju baraćbu.
Važna razumieć, što Denis zabiaśpiečyŭ joj nie tolki maralnuju padtrymku, ale i toje, što było krytyčna nieabchodna dla žančyny ŭ palitycy ŭ toj čas, — finansavuju svabodu. Jon byŭ zamožnym čałaviekam, vałodaŭ ułasnaj kampanijaj, jakuju paźniej vyhadna pradaŭ naftavaj karparacyi. Hrošaj u siamji nie brakavała, i, jak adznačali sučaśniki, «usio, što było patrebna Marharet dla prasoŭvańnia jaje palityčnaj karjery, jana atrymlivała». Heta dazvoliła joj nie dumać pra zarobki i całkam addacca tamu, što jaje vabiła.
Maci i palityk: «Ja prosta rabiła svaju spravu»
U žniŭni 1953 hoda jaje žyćcio źmianiłasia z naradžeńniem dvajniat — Kerał i Marka. Na pytańni pra toje, jak joj udavałasia spałučać karjeru i siamju, Tetčer adkazvała ŭ svaim firmovym styli: «Ja prosta rabiła toje, što pavinna była rabić». Jana amal ździŭlałasia, čamu joj uvohule zadajuć takija pytańni. «Mnostva žančyn spałučajuć, i ja spałučała», — kazała jana. Heta była častka jaje vobrazu — niepachisnaj žančyny, jakaja nie skardzicca i nie šukaje apraŭdańniaŭ, a prosta vyrašaje prablemy.
Jana achvotna dzialiłasia detalami, jakija malavali jaje jak tradycyjnuju haspadyniu, niahledziačy na palityčnuju zahružanaść. «U asnoŭnym ja zajmajusia hatavańniem, — tłumačyła jana. — Ja lublu hatavać, sama chadžu ŭ kramu i na vychadnych zaŭsiody nahatoŭlivaju z zapasam».
Jana padkreślivała, što jaje hrafik dazvalaje pravodzić čas ź dziećmi: «Parłamienckija kanikuły supadajuć sa školnymi, tamu ja mahu šmat bačyć dziaciej, brać ich z saboj, a padčas siarodčvercievych kanikuł jany pryjazdžajuć u Pałatu hramad i abiedajuć sa mnoj».
Marharet Tetčer sa svaimi dziećmi, 1961 hod. Fota: Getty Images
Jak adznačali bijohrafy, naradžeńnie dvajniat, z adnaho boku, było vialikim vyprabavańniem, a z druhoha — dazvoliła Tetčer «zakryć pytańnie» naradžeńnia dvaich dziaciej za adzin raz. Jana prajšła praz etap ciažarnaści i dohladu za niemaŭlatami ŭ adzin kancentravany pieryjad, paśla čaho mahła z novaj siłaj viarnucca ŭ palityčnuju baraćbu, nie adkładajučy karjeru na doŭhija hady z-za naradžeńnia nastupnych dziaciej.
Dla publiki jana stvarała karcinku idealnaj siamji. Ale jana nie chavała, što joj udajecca tak dobra trymać ład u domie dziakujučy chatniaj haspadyni i ŭdałamu vybaru miesca pražyvańnia: «Ja b nie zmahła tak rabić, kali b žyła nie za 35 chvilin ad Viestminstera. I ŭ mianie vydatnaja niania-ekanomka, i heta vielmi dapamahaje». Heta była ščyraja, ale redkaja zhadka pra toje, što jaje pośpiech u sumiaščeńni rolaŭ byŭ zabiaśpiečany nie tolki jaje asabistymi jakaściami, ale i finansavymi mahčymaściami siamji.
Bolš za toje, Tetčer sutykałasia z dadatkovym ciskam, nieviadomym jaje kaleham-mužčynam. Jak adznačali naziralniki, žančynie-palityku značna ciažej. Ludzi zaŭsiody abmiarkoŭvali jaje abutak, pryčosku, ubory. Na toje, jak jana vyhladała, źviartali ŭvahu nie mienš, čym na toje, što jana kazała. Heta była dadatkovaja prablema, jakaja patrabavała času i vysiłkaŭ, jakich mužčynam-palitykam prykładać nie treba. Tamu jaje znakamitaja fraza «Ja prosta rabiła toje, što pavinna była rabić», była nie adno demanstracyjaj ćviordaści, ale i sposabam paźbiehnuć dyskusii pra tyja vysiłki, jakija joj davodziłasia prykładać na ŭsich frantach — ad vychavańnia dziaciej da vybaru kaściuma.
Marharet Tetčer razam z mužam Denisam i dziećmi ŭ 1976 hodzie. Fota: Central Press / Getty Images
Uzychodžańnie da ŭłady
U 1959 hodzie Tetčer narešcie stała členam parłamienta. Jaje talent byŭ zaŭvažany adrazu: užo praz dva hady jana atrymała pasadu małodšaha ministra. Jaje pieršaja pramova ŭ Pałacie hramad była sustretaja ŭsieahulnym uchvaleńniem, ale na prapanovy ab chutkim karjernym roście jana adkazała strymana: «Spačatku ja pasprabuju być vielmi dobrym šarahovym deputatam. Prynamsi, pakul hetyja dvoje [dzieci] nie padrastuć, ja nie zmahu ŭziać na siabie bolš palityčnych abaviazkaŭ».
Tym nie mienš, jaje rost byŭ imklivym. Užo za dva hady, u 1961-m, jana atrymała svaju pieršuju ŭradavuju pasadu — małodšaha ministra (aficyjna — Parłamienckaha sakratara) u Ministerstvie piensij. Heta była pačatkovaja, ale važnaja prystupka va ŭradavaj ijerarchii. Paśla taho jak kansiervatary pierajšli ŭ apazicyju ŭ 1964 hodzie, jana praciahvała nabirać vopyt, pracujučy na roznych pasadach u «cieniavym kabiniecie».
Parłamiencki sakratar Ministerstva piensij Marharet Tetčer. Fota: Evening Standard / Hulton Archive / Getty Images
Kali ž u 1970 hodzie ŭrad uznačaliŭ Ted Chit, Tetčer atrymała svaju pieršuju sapraŭdy vysokuju pasadu — ministra adukacyi i navuki. Mienavita na hetaj pasadzie jana prajaviła siabie jak «vielmi rašučy ministr» i ŭpieršyniu sutyknułasia z masavaj hramadskaj krytykaj paśla realizacyi niepapularnaha rašeńnia ŭrada ab admienie biaspłatnaha małaka dla školnikaŭ va ŭzroście ad siami da adzinaccaci hadoŭ. Hetaja miera, nakiravanaja na skaračeńnie biudžetnych vydatkaŭ, pryniesła joj źjedlivuju mianušku Thatcher, the Milk Snatcher (Tetčer, vykradalnica małaka).
Ministr adukacyja Marharet Tetčer padčas naviedvańnia škoły, 1971 hod. Fota: Evening Standard / Hulton Archive / Getty Images
Paźniej apublikavanyja dakumienty Kabinieta ministraŭ pakazali dziŭnuju detal: nasamreč Tetčer była suprać hetaj palityki, ale była vymušanaja padparadkavacca cisku z boku Ministerstva finansaŭ. Hety epizod nastolki mocna jaje ŭraziŭ, što jana, pa niekatorych źviestkach, navat razhladała mahčymaść sychodu z palityki.
U svajoj aŭtabijahrafii jana padsumavała hety dośvied tak: «Ja zasvoiła kaštoŭny ŭrok. Ja atrymała maksimum palityčnaj nianaviści za minimum palityčnaj vyhady». Hety skandał nie złamaŭ jaje, a naadvarot, zahartavaŭ jaje rašučaść.
Da 1973 hoda ŭrad Teda Chita apynuŭsia ŭ epicentry idealnaha štormu. Z adnaho boku, arabskija krainy-eksparciory nafty ŭviali naftavaje embarha, što pryviało da čatyrochrazovaha rostu suśvietnych cen na paliva i vyklikała ŭ Brytanii šakujučuju inflacyju. Z druhoha — mahutnyja prafsajuzy, imknučysia kampiensavać hety rost cen, patrabavali rezkaha pavyšeńnia zarobkaŭ. Urad apynuŭsia ŭ pastcy. Kulminacyjaj stała prajhranaja kanfrantacyja z šachciorami, jakaja pryviała da haniebnaha «trochdzionnaha pracoŭnaha tydnia».
U vyniku ekanamičnaha chaosu kansiervatary prajhrali dvoje ŭsieahulnych vybaraŭ u 1974 hodzie, što pastaviła kryž na karjery Chita. I tady mienavita Tetčer stała hałoŭnym kandydatam u lidary svajoj palityčnaj siły i 11 lutaha 1975 hoda aficyjna zrabiłasia staršynioj Kansiervatyŭnaj partyi i lidarkaj apazicyi.
Marharet Tetčer padčas kanhresu Kansiervatyŭnaj partyi Vialikabrytanii, 8 lutaha 1975 hoda. Fota: Acache Philippe / Gamma-Rapho via Getty Images
Uśviedamlajučy važnaść publičnaha vobrazu, Tetčer adrazu pačała pracavać nad svaim imidžam. Paśla taho jak adzin z krytykaŭ paraŭnaŭ jaje hołas sa skrohatam kacinych kipciuroŭ pa školnaj došcy, jana pačała brać uroki ŭ vykładčyka sceničnaha maŭleńnia z Nacyjanalnaha teatra.
Mienavita ŭ hety pieryjad apazicyjnaj baraćby naradziłasia jaje samaja znakamitaja mianuška. U pačatku 1976 hoda Tetčer vystupiła na adnym z partyjnych mierapryjemstvaŭ z pramovaj pa zamiežnaj palitycy Britain Awake, u jakoj raskrytykavała Saviecki Sajuz, zajaviŭšy, što jon «imkniecca da suśvietnaha panavańnia». Hazieta Savieckaj armii «Krasnaja źviezda» u adkaz apublikavała artykuł, u jakim nazvała jaje «Žaleznaj łedzi».
Tetčer z humaram pryniała hety vobraz. «Ja staju pierad vami siońnia ŭ majoj viačerniaj šyfonavaj sukiency koleru čyrvonaj zorki… Žaleznaja łedzi Zachodniaha śvietu», — zajaviła jana. Hety jarłyk staŭ simvałam jaje ćviordaści.
Šlach da premjerstva i adnosiny z karalevaj
Staŭšy lidaram Kansiervatyŭnaj partyi, Marharet Tetčer čakała svajho šancu na praciahu čatyroch hadoŭ, uznačalvajučy apazicyju. Hety šaniec joj daŭ adzin z samych zmročnych pieryjadaŭ u paślavajennaj historyi Brytanii — tak zvanaja «Zima niezadavolenaści» (Winter of Discontent) 1978—1979 hadoŭ.
U sprobie strymać inflacyju lejbaryscki ŭrad Džejmsa Kałahana pasprabavaŭ abmiežavać rost zarobkaŭ, što vyklikała hnieŭ mahutnych prafsajuzaŭ. Kraina była paralizavanaja masavymi zabastoŭkami rabotnikaŭ dziaržaŭnaha siektara. Hory nieprybranaha śmiećcia na vulicach, pieraboi ŭ pracy balnic i navat spynieńnie pracy dałakopaŭ u niekatorych rehijonach pieratvaryli simpatyju da pracoŭnaha ruchu ŭ razdražnieńnie i strach. Hety chaos pachisnuŭ vieru mnohich ludziej u toje, što lejbaryscki ŭrad uvohule zdolnyja kiravać krainaj.
Na hetym fonie Kansiervatyŭnaja partyja na čale z Tetčer atrymała pierakanaŭčuju pieramohu na ŭsieahulnych parłamienckich vybarach 1979 hoda, što zrabiła jaje pieršaj žančynaj — premjer-ministarkaj u historyi krainy. Tetčer pačała zmahańnie z upłyvam prafsajuzaŭ, jakija, na jaje dumku, padryvali ekanomiku. U adkaz na krytyku i zakliki źmianić kurs jana pramoviła svaju znakamituju frazu: «Možacie razvaročvacca, kali chočacie. Łedzi nie zvaročvaje». Hetaja niepachisnaść stała sutnaściu «tetčeryzmu».
Premjer-ministarka Vialikabrytanii Marharet Tetčer i karaleva Vialikabrytanii Lizavieta II. 1979 hod. Fota: Getty Images
Budučy premjer-ministarkaj, Tetčer štotydzień sustrakałasia z karalevaj Lizavietaj II, kab infarmavać jaje pra ŭradavyja spravy, i ich adnosiny stali pradmietam pilnaj uvahi. Pavodle śviedčańniaŭ, Marharet Tetčer staviłasia da karalevy ź vielizarnaj pašanaj, možna skazać, ź pijetetam. Jaje asabisty šafior raskazvaŭ, što kožny raz, kali jany jechali na aŭdyjencyju da karalevy, vyjazdžali z Daŭninh-stryt nastolki rana, nastolki z zapasam, što potym byli vymušanyja hadzinu čakać na stajancy na ŭzbočynie, kab prybyć dakładna ŭ pryznačany čas, nie raniej i nie paźniej.
Kazali, što padčas sustreč Tetčer havaryła značna bolš, čym luby inšy premjer, prymušajučy karalevu ŭ asnoŭnym słuchać. Isnuje navat historyja, što jana rabiła revierans nižej, čym chto-niebudź inšy, što, jak miarkujuć niekatoryja, sama karaleva, jakaja mieła reputacyju čałavieka davoli pramaliniejnaha, mahła ličyć i zališnim. Z-za roznaści charaktaraŭ i stylaŭ jany, chutčej za ŭsio, tak i nie stali blizkimi.
«Šokavaja terapija»
Ale sutnaść jaje premjerstva była nie ŭ styli, a ŭ radykalnym źmieście jaje palityki. Kab zrazumieć maštab jaje revalucyi, treba viarnucca ŭ 1945 hod, kali paśla vajny lejbarysty pačali budavać u Brytanii «dziaržavu ŭsieahulnaha dabrabytu», «sacyjalnuju dziaržavu». Lejbarysty nacyjanalizavali klučavyja haliny ekanomiki: Bank Anhlii, vuhalnuju pramysłovaść — na tyja časy hałoŭnuju krynicu enierhanośbitaŭ, čyhunku, elektrastancyi. U vyniku dziaržaŭny siektar skłaŭ amal tracinu ŭsioj ekanomiki krainy. Spačatku hetaja madel dazvalała adnaŭlać krainu, ale ŭ 1970‑ia hady jana pryviała da stahnacyi.
Marharet Tetčer ŭ 1981 hodzie, fota: Geoff Bruce / Central Press / Hulton Archive / Getty Images
Tetčer prapanavała novuju antykryzisnuju palityku, jakaja atrymała nazvu «nieakansiervatyzm». Jaje sutnaść zaklučałasia ŭ admovie ad pramoha dziaržaŭnaha rehulavańnia i viartańni da svabodnaha rynku. Urad spyniŭ drukavać hrošy na nieefiektyŭnyja sacyjalnyja prahramy, uziaŭšy inflacyju pad žorstki kantrol. Dla skaračeńnia biudžetu byli pryniatyja vielmi niepapularnyja miery: zrezanyja datacyi dziaržpradpryjemstvam, skaročanaja dapamoha depresiŭnym rehijonam, źnižanyja vydatki na adukacyju i sacyjalnuju śfieru. Adnačasova byli źnižanyja pramyja padatki na dachody, ale pavyšanyja ŭskosnyja, što stymulavała pradprymalnictva. Dziaržava admoviłasia ad kantrolu cen.
Nastupstvy hetaj «šokavaj terapii» byli balučymi. Za pieršyja dva z pałovaj hady tysiačy fiermaŭ zbankrutavali, pramysłovaja vytvorčaść upała, a kolkaść biespracoŭnych vyrasła na 1,5 miljona čałaviek, dasiahnuŭšy najvyšejšaha z časoŭ Vialikaj depresii 1929‑-1933 hadoŭ uzroŭniu. Krytyki kazali, što Tetčer naniesła bolš ekanamičnaj škody krainie, čym hitleraŭskija bomby. Na jaje akazvaŭsia kałasalny cisk z patrabavańniem «raźviarnucca na 180 hradusaŭ» i viarnucca da dziaržaŭnych vydatkaŭ, ale jana vystajała. Jaje znakamitaja fraza «Łedzi nie zvaročvaje» stała nieaficyjnym devizam urada.
Paralelna Tetčer razharnuła maštabnuju pryvatyzacyju, imknučysia stvaryć «narodny kapitalizm», dzie kožny moh stać akcyjanieram. Z małatka pajšli takija hihanty, jak British Telecom, British Airways, British Gas i naftavy hihant British Petroleum. Taksama ŭrad pačaŭ masavy prodaž sacyjalnaha žylla jaho žycharam, što dało mahčymaść miljonam brytancaŭ stać ułaśnikami.
Asabliva žorstkaj była jaje baraćba z prafsajuzami, u jakich jana bačyła hałoŭnuju pieraškodu dla madernizacyi. Jaje ŭrad pryniaŭ šerah zakonaŭ, jakija istotna abmiežavali paŭnamoctvy prafsajuzaŭ. A kulminacyjaj stała zabastoŭka šachcioraŭ 1984—1985 hadoŭ — najbujniejšy sacyjalny kanflikt u paślavajennaj historyi Brytanii. Paśla hoda supraćstajańnia prafsajuz paciarpieŭ parazu: šmatlikija nierentabielnyja šachty byli začynienyja, a ŭpłyŭ tred-junijonaŭ nazaŭsiody asłab.
Sutyknieńni z palicyjaj kala štab-kvatery Nacyjanalnaha sajuza šachcioraŭ u Šefiłdzie. 13 krasavika 1984 hoda. Fota: John Rogers / Daily Express / Hulton Archive / Getty Images
I hetyja žorstkija, niepapularnyja miery pačali davać vynik. Dziaržaŭny siektar, jaki ŭ Biełarusi ličycca aporaj «stabilnaści», u Brytanii ŭpieršyniu ŭ historyi staŭ rentabielnym. Inflacyja była pieramožanaja, a deficyt biudžetu — likvidavany, pryčym bieź źniešnich kredytaŭ na «padtrymańnie štanoŭ». Da 1985 hoda brytanskaja ekanomika pačała raści tempami, jakija apiaredžvali tempy inšych krain Zachadu. Rost vytvorčaści i kolkaści pracoŭnych miescaŭ u novym, pryvatnym siektary pryvioŭ da pavyšeńnia ŭzroŭniu žyćcia.
Tetčer dakazała na praktycy, što admova ad datacyj dla stratnych pradpryjemstvaŭ i balučaje, ale nieabchodnaje skaračeńnie sacyjalnych prahram — heta nie razbureńnie ekanomiki, a šlach da jaje azdaraŭleńnia. Jana źmianiła Brytaniju, pieratvaryŭšy jaje z «chvoraha čałavieka Jeŭropy» ŭ dynamičnuju rynkavuju ekanomiku.
Zamiežnaja palityka: zmahańnie z «impieryjaj zła»
Marharet Tetčer imknułasia adradzić status Vialikabrytanii jak vialikaj dziaržavy, i jaje firmovyja žorstkaść i rašučaść stali charakternymi rysami brytanskaj dypłamatyi.
Kali Ronald Rejhan nazvaŭ SSSR «impieryjaj zła», mnohija jeŭrapiejskija lidary paličyli heta zanadta radykalnaj acenkaj. Ale nie Tetčer. Jana stała jaho hałoŭnym i samym nadziejnym sajuźnikam u Jeŭropie. Ich sajuz byŭ nie prosta palityčnym, a hłyboka ideałahičnym. Jana stała adnoj z samych viernych jeŭrapiejskich prychilnic amierykanskaj prahramy Stratehičnaj abaronnaj inicyjatyvy («Zornyja vojny»).
Premjer-ministarka Vialikabrytanii Marharet Tetčer i prezident ZŠA Ronald Rejhan, 1981 hod. Fota: Getty Images
U toj čas jak u mnohich jeŭrapiejskich krainach išli masavyja pratesty suprać raźmiaščeńnia amierykanskich jadziernych rakiet, Tetčer biez vahańniaŭ dazvoliła raźmiaścić bolš za 160 kryłatych rakiet u Vialikabrytanii, ličačy jadzierny parytet adzinym efiektyŭnym srodkam strymlivańnia.
«Jadziernaja zbroja — heta samaje paśpiachovaje strymlivańnie, jakoje my viedajem», — zajaŭlała jana.
Hatoŭnaść adstojvać intaresy krainy lubymi srodkami jaje ŭrad prademanstravaŭ u 1982 hodzie, kali dyktatarskaja Arhiencina zachapiła Fałklendskija (Malvinskija) astravy — brytanskuju zamorskuju terytoryju, jakaja była pradmietam sprečak na praciahu paŭtara stahodździa.
2 krasavika arhiencinskija vojski vysadzilisia na astravach. U adkaz Tetčer biez vahańniaŭ adpraviła da bierahoŭ Arhienciny vajskovuju eskadru. Paśla žorstkich bajoŭ, u jakich i Brytanija straciła niekalki karabloŭ, 15 červienia arhiencinski harnizon kapitulavaŭ. Efiekt byŭ ašałamlalnym: rejtynh Tetčer, jaki pierad tym na fonie ekanamičnych ciažkaściaŭ upaŭ da rekordna nizkich 23%, rezka ŭźlacieŭ, zabiaśpiečyŭšy joj upeŭnienuju pieramohu na vybarach 1983 hoda.
Partret Marharet Tetčer na vokładcy arhiencinskaha časopisa. Jaje nazyvajuć «piratkaj, viedźmaj i zabojcaj». Vialiki nadpis abviaščaje: «Vinavataja». Fota: SSPL / Getty Images
Nie mienšuju ćviordaść Tetčer prajaviła i ŭ pytańni Paŭnočnaj Irłandyi. Jana žorstka adkazvała na teror Irłandskaj respublikanskaj armii (IRA), jakaja imknułasia da abjadnańnia Irłandyi. U 1981 hodzie jana nie pajšła na sastupki aryštavanym bajevikam, jakija abviaścili haładoŭku z patrabavańniem pryznać ich palityčnymi źniavolenymi; usie dziesiać udzielnikaŭ haładoŭki zahinuli. Hety bieskampramisny krok pieratvaryŭ jaje ŭ hałoŭnuju mišeń dla IRA.
Pomsta nie prymusiła siabie čakać. 12 kastryčnika 1984 hoda, padčas źjezda Kansiervatyŭnaj partyi ŭ Brajtanie IRA ździejśniła adzin z samych dziorzkich teraktaŭ u historyi krainy. Mahutnaja bomba, zakładzienaja ŭ «Hrand-hateli», vybuchnuła nočču.
Marharet Tetčer razam z mužam Denisam pakidajuć «Hrand-hatel» paśla terakta. Fota: John Downing / Getty Images
Tetčer cudam vyžyła. U momant vybuchu jana nie spała, a pracavała ŭ haścioŭni svajho numara nad pramovaj, ź jakoj pavinna była vystupić na kanfierencyi na nastupny dzień. Vybuchovaja chvala źniščyła jaje vanny pakoj, ale haścioŭnia i spalnia zastalisia niekranutyja. Jana i jaje muž Denis nie atrymali nivodnaj drapiny. Zachavaŭšy niejmaviernaje samavałodańnie, jana pieraapranułasia i razam z mužam i pamočnicaj prabrałasia praz ruiny. Paśla hetaha ich dastavili ŭ palicejski ŭčastak Brajtana.
Užo a 4‑j hadzinie ranicy, pakidajučy palicejski ŭčastak, jana dała ekspromtam intervju karespandentu BBC, u jakim spakojna i ćviorda zajaviła: «Kanfierencyja praciahniecca, jak zvyčajna».
Tym nie mienš, mienavita pry joj byŭ dasiahnuty praryŭ: u 1985 hodzie było padpisana anhła-irłandskaje pahadnieńnie, jakoje paćviardžała, što Paŭnočnaja Irłandyja zastaniecca častkaj Vialikabrytanii, pakul hetaha žadaje bolšaść jaje žycharoŭ. Heta značna źniziła napružanaść u rehijonie.
Adnak jaje zamiežnaja palityka nie była i dahmatyčnaj. Tetčer adnoj ź pieršych zachodnich lidaraŭ razhledzieła ŭ Michaile Harbačovie refarmatara. Paśla ich pieršaj sustrečy ŭ Łondanie ŭ śniežni 1984 hoda jana vymaviła svaju znakamituju frazu: «Z hetym čałaviekam možna mieć spravu». Jana faktyčna «paznajomiła» jaho z Zachadam i pierakanała skieptyčna nastrojenaha Rejhana, što z Harbačovym možna vieści dyjałoh. Jana stała svojeasablivym mostam pamiž Maskvoj i Vašynhtonam.
Michaił Harbačoŭ razam z žonkaj Raisaj i Marharet Tetčer razam z mužam Denisam, 17 śniežnia 1984 hoda. Harbačoŭ tady jašče nie byŭ kiraŭnikom SSSR. Fota: Terry Disney / Express / Getty Images
Tetčer usialak padtrymlivała «pierabudovu», ale nie ź simpatyi da kamunizmu, a tamu što bačyła ŭ joj instrumient mirnaha i kantralavanaha demantažu savieckaj sistemy. Jaje stratehija zaklučałasia ŭ tym, kab dapamahčy Harbačovu refarmavać SSSR da takoj stupieni, kab jon pierastaŭ isnavać jak tatalitarnaja impieryja. Tetčer užo ŭ 1988 hodzie, za hod da padzieńnia Bierlinskaj ściany, pieršaj adkryta zajaviła ab zakančeńni «Chałodnaj vajny».
Cikava, što kali SSSR pačaŭ razvalvacca, jana vystupała za zachavańnie abnoŭlenaha Sajuza i navat zaklikała prezidenta ZŠA Džordža Buša-starejšaha akazać Savieckamu Sajuzu finansavuju dapamohu.
Hetaja ž łohika — strach pierad niekantralavanymi pieramienami i parušeńniem bałansu sił — vyznačyła jaje kateharyčna niehatyŭnuju pazicyju ŭ dačynieńni da abjadnańnia Hiermanii. Jaje śvietapohlad byŭ hłyboka sfarmavany dośviedam Druhoj suśvietnaj vajny, i jana panična bajałasia adradžeńnia mahutnaj, daminujučaj Hiermanii ŭ centry Jeŭropy. Jana ličyła, što heta niepaźbiežna parušyć paślavajenny paradak i pastavić pad pahrozu biaśpieku Vialikabrytanii.
Tetčer sprabavała pierakanać prezidentaŭ ZŠA i Francyi zabłakavać hety praces i navat adkryta kazała Harbačovu: «My nie chočam abjadnanaj Hiermanii». Jaje niedavier byŭ nastolki hłybokim, što jana arhanizavała ŭ svajoj rezidencyi sieminar z historykami. Padčas dyskusii Tetčer apisała «niamiecki nacyjanalny charaktar», vykarystoŭvajučy, pa słovach adnaho z udzielnikaŭ, «haparskija» stereatypy. Jana kazała, što niemcam ułaścivyja adnačasova «ahresiŭnaść, imknieńnie ŭmiešvacca, daminavać, ehaizm, kompleksy niepaŭnavartaści i sientymientalnaść».
Premjer-ministr Vialikabrytanii Marharet Tetčer i kancler FRH Hielmut Kol. Fota: Régis BOSSU / Sygma via Getty Images
Kali zapisy hetaj razmovy źliŭ u presu jaje daradca, heta vyklikała vialiki šum. Niamiecki kancler Hielmut Kol asabista zapeŭnivaŭ Tetčer, što budzie infarmavać jaje pra ŭsie svaje namiery, navat pra tyja, «jakich nie budzie viedać jaho ŭłasny kabiniet». Tak jon sprabavaŭ sfarmiravać u joj davier da Hiermanii.
Adstaŭka Marharet Tetčer
Za hady kiravańnia Marharet Tetčer na čale Kansiervatyŭnaj partyi vyjhravała parłamienckija vybary trojčy. Pazicyi jaje pachisnulisia tolki ŭ 1990 hodzie.
Paśla 11 hadoŭ va ŭładzie styl kiravańnia Tetčer stanaviŭsia ŭsio bolš aŭtarytarny, jana ŭsio mienš prysłuchoŭvałasia da paradaŭ kaleh. Apafieozam hetaj upartaści stała ŭviadzieńnie supolnaha zboru (Community Charge), jaki imhnienna atrymaŭ u narodzie źjedlivuju nazvu «padušny padatak» (poll tax). Heta było nie prosta pavieličeńnie padatkaŭ, a poŭnaja zamiena najaŭnaj sistemy. Zamiest staroha padatku na nieruchomaść, pamier jakoha zaležaŭ ad koštu žylla, uvodziŭsia adziny fiksavany zbor z kožnaha darosłaha čałavieka. Tearetyčna heta pavinna było zrabić miascovyja ŭłady bolš padspravazdačnymi, ale na praktycy heta aznačała, što hiercah u zamku ciapier pavinien byŭ płacić stolki ž, kolki prybiralščyca ŭ maleńkaj kvatery.
U Łondanie padčas pratestaŭ suprać uviadzieńnia novaha padatku, 31 sakavika 1990 hoda. Fota: Richard Baker / In Pictures via Getty Images Images
Hetaja vidavočnaja niespraviadlivaść vyklikała sacyjalny vybuch. Pa ŭsioj krainie pačalisia masavyja pratesty, jakija pieraraśli ŭ vialikija biesparadki, a miljony ludziej prosta admaŭlalisia płacić. Dla mnohich kaleh pa partyi niepachisnaja admova Tetčer admianić hety katastrafičny zakon stała apošniaj kroplaj. Jana pieratvaryłasia z haranta pieramohi ŭ hałoŭnuju elektaralnuju pieraškodu, i mienavita heta pryviało da buntu ŭnutry partyi i jaje niepaźbiežnaha padzieńnia.
Raskoł u partyi pahłyblaŭsia i z-za pytańniaŭ jeŭrapiejskaj intehracyi. Prajeŭrapiejskaje kryło partyi na čale z takimi ŭpłyvovymi fihurami, jak namieśnik premjer-ministra Džefry Chau, ličyła, što Vialikabrytanija pavinna aktyŭna ŭdzielničać u stvareńni ekanamičnaha i valutnaha sajuza. Tetčer, naadvarot, była zaciatym jeŭraskieptykam i bačyła ŭ jeŭraintehracyi pramuju pahrozu brytanskamu suvierenitetu. Apošniaj kroplaj stała jaje znakamitaja pramova ŭ parłamiencie, dzie jana adkazała na prapanovy ab dalejšaj intehracyi kateharyčnym «Nie, nie, nie!».
Dla Džefry Chau heta stała apošniaj kroplaj. U listapadzie 1990 hoda jon padaŭ u adstaŭku i vystupiŭ u parłamiencie sa źniščalnaj pramovaj, abvinavaciŭšy premjer-ministra ŭ tym, što jana padryvaje pazicyi Vialikabrytanii ŭ Jeŭropie. Vystup hetaha zvyčajna spakojnaha i łajalnaha paplečnika staŭ sihnałam da dziejańnia dla jaje apanientaŭ unutry partyi.
Padčas hałasavańnia za pasadu lidara partyi Tetčer nie nabrała dastatkovaj bolšaści dla pieramohi ŭ pieršym tury. Adčuŭšy, što straciła padtrymku kabinieta, jana pryniała balučaje rašeńnie pajści ŭ adstaŭku.
Premjer-ministarka Vialikabrytanii Marharet Tetčer vychodzić z svajoj rzidencyi na Daŭninh-stryt, 10, kab padać karalevie svaju zajavu ab adstaŭcy. 22 listapada 1990 hoda. Fota: Tom Stoddart Archive / Getty Images
Apošnija hady i spadčyna
Paśla sychodu z pasady premjer-ministra Marharet Tetčer nie pakinuła palityčnaha žyćcia adrazu. Jana jašče dva hady zastavałasia členam Pałaty hramad, a ŭ 1992 hodzie ŭ 66 hadoŭ pryniała rašeńnie pierajści ŭ vierchniuju pałatu brytanskaha parłamienta — Pałatu łordaŭ. Tady ž jana atrymała pažyćciovy tytuł baranesy, a ŭ 1995 hodzie karaleva Lizavieta II uznaharodziła jaje najvyšejšym rycarskim ordenam Vialikabrytanii — Ordenam Padviazki. U nastupnyja hady Tetčer zajmałasia dabračynnaściu, pisała knihi i čas ad času vystupała z acenkaj padziej u śviecie i ŭ svajoj krainie.
Baranesa Marharet Tetčer i ser Džon Mejdžar (premjer-ministr Vialikabrytanii ŭ 1990‑1997 hadach). Fota: Indigo / Getty Images
Marharet Tetčer pamierła 8 krasavika 2013 hoda ŭ 87 hadoŭ. Reakcyja brytanskaha hramadstva na hetuju navinu stała samym jaskravym śviedčańniem taho, nakolki hłyboki śled jana pakinuła. Na vulicy vyjšli nie tolki jaje prychilniki, kab ušanavać pamiać, ale i jaje praciŭniki, jakija adkryta śviatkavali jaje śmierć na impravizavanych viečarynach. Hety hłyboki raskoł prademanstravaŭ, što navat praź dziesiacihodździ jaje spadčyna zastavałasia nie prosta historyjaj, a žyvoj i balučaj realnaściu. Tym nie mienš, bolšaja častka krainy z pašanaj praviała svaju byłuju premjer-ministarku ŭ apošni šlach.
Za čas svajho kiravańnia Tetčer źmianiła amal usie aśpiekty brytanskaha žyćcia. Jana kinuła vyklik ułasnaj krainie i zrabiła ŭsio, kab złamać psichałohiju zaniapadu, jakaja ŭkaraniłasia ŭ Brytanii z časoŭ Druhoj suśvietnaj vajny i raspadu kałanijalnaj impieryi. Jaje ekanamičnyja reformy źjaŭlajucca kłasičnym i najbolš udałym prykładam realizacyi nieakansiervatyŭnaj daktryny. Razam z prezidentam ZŠA Ronaldam Rejhanam jana stała adnoj z zasnavalnic ideałohii, jakaja akazała mahutny i ŭstojlivy ŭpłyŭ na palityku krain Zachadu.
Jaje zamiežnaja palityka pryniesła Vialikabrytanii vysoki mižnarodny aŭtarytet, jakoha, jak ličać mnohija, nie mieŭ nivodzin brytanski palityk z časoŭ Uinstana Čerčyla. Jaje palityčnaje kreda možna vykazać adnoj prostaj, ale revalucyjnaj frazaj, jakuju jana časta paŭtarała: «Niama nijakich dziaržaŭnych hrošaj, jość tolki hrošy padatkapłatnikaŭ». U hetych słovach — usia sutnaść jaje revalucyi, jakaja źmianiła Brytaniju i brytancaŭ.