«Kiška sračnaja». Adzin termin pakazvaje, jak źbiadnieła biełaruskaja mova za apošnija dziesiacihodździ
Pryčynaj źjaŭleńnia hetaha artykuła stali zaŭvahi asobnych čytačoŭ da artykuła pra pavieličeńnie vypadkaŭ raku pramoj kiški. Čamu my ŭžyvajem słoŭnikavy termin, a nie spradviečnyja biełaruskija słovy dla jaje abaznačeńnia? Tak, sapraŭdy, ad adnaho pieraliku hetych słoŭ možna ŭrazicca, jakaja raspracavanaja, bahataja i łahičnaja była biełaruskaja mova — pakul jaje nie zahnali ŭ kajdany.
Harhulja na fasadzie Frajburhskaha sabora, pabudavana ŭ XIII stahodździ. Fota: Wikimedia Commons
Łacinskaja kalka
Pramaja kiška — heta kancavaja častka stravavalnaha trakta, kudy traplajuć usie reštki ježy, jakija nie paśpieli ŭsmaktacca ŭ tonkaj kišcy. Tut z dapamohaj stravavalnaha soku farmirujucca kałavyja masy, jakija paśla praz analnuju adtulinu vychodziać vonki.
Pramaja kiška — heta miedycynski termin, jaki na siońnia źjaŭlajecca narmatyŭnym varyjantam u biełaruskaj movie. Niahledziačy na toje, što hety termin vyhladaje jak kalka z ruskaha termina, nasamreč u biełaruskaj, ruskaj, ukrainskaj, litoŭskaj, łatyšskaj i niekatorych inšych movach nazva kancavoj častki stravavalnaha traktu jość kalkaj z łacinskaj nazvy rectum intestinum — 'pramaja kiška'.
Siońnia ŭ miedycynskaj terminałohii jon skaračajecca da prosta rectum. Niekatoryja preparaty nieabchodna ŭvodzić per rectum, to bok rektalna — praz anus u pramuju kišku.
Što za «kut» u pramoj kišcy?
Ale naturalna, biełarusy mieli dla hetaj kiški i svaje ŭnikalnyja narodnyja nazvy, mnohija ź jakich adlustravanyja ŭ «Leksičnym atłasie biełaruskich narodnych havorak», dyjalektyčnych, a taksama terminałahičnych słoŭnikach davajennaha času.
Najbolš viadomym alternatyŭnym varyjantam dla abaznačeńnia pramoj kiški źjaŭlajecca słova kútnica. Hetaje słova ŭžyvałasia ŭ areale paŭdniova-zachodniaha dyjalektu i siarednie-biełaruskich havorak, jakija achoplivajuć bolšuju častku Biełarusi.
Nie varta šukać u pramoj kišcy kut, jaki b moh pasłužyć asnovaj dla takoj nazvy, bo jaho tam niama. Etymałohija słova kudy bolš składanaja, movaznaŭcy ŭzvodziać słova da słoŭ kutyr ‘brucha' i kutać ‘ukryvać'. Kutom pa-biełarusku sapraŭdy nazyvajuć samaje dalokaje, addalenaje, krajniaje miesca. «Kutom», prykładam, nazyvali dalni kraječak lesu. Hetyja słovy ŭzychodziać da najbolš šyrokaha značeńnia słova kut, jakoje jano mieła ŭ prasłavianskaj movie, abaznačajučy nie tolki ‘vuhał', ale i ‘zakrytuju prastoru'.
Nie tolki ŭ biełaruskaj
Kútnica ŭ «Słoŭniku ruskich narodnych havorak».
«Słoŭnik ukrainskaj movy», składzieny ŭ pačatku XX stahodździa Barysam Hrynčankam, fiksuje słova kutnícia z tym ža značeńniem ‘pramaja kiška' ŭ Radamyslskim paviecie Kijeŭskaj hubierni, jaki, varta adznačyć, miežavaŭ ź Minskaj hubierniaj. Kudy mienš vierahodna, što ź biełaruskim upłyvam heta słova kútnica, układzienaje ŭ «Słoŭnik ruskich narodnych havorak», źjaviłasia ŭ ruskich havorkach Šackaha pavieta Tamboŭskaj hubierni i Razanskim paviecie Razanskaj hubierni. Darečy rodnasnaje polskaje kątnica abaznačaje zusim inšuju kišku — ślapuju.
Kut, siarucha dy hudziošnica
Pavodle «Leksičnaha atłasa biełaruskich narodnych havorak» ahulnaraspaŭsiudžanym varyjantam była pramaja kiška. Kali nie ŭličvać hety fakt, to ŭ cełym biełaruski areał byŭ padzieleny na dźvie vialikija zony, u adnoj daminavali adnakaraniovyja z kutnicaj terminy, a ŭ paŭnočna-ŭschodniaj častcy — adnakaraniovyja sa słovam huzno, jakoje, jak možna zdahadacca, aznačaje zvyčajna azadak. Taksama asobna možna vyłučyć Vilenšynu, dzie niaredkija terminy adnakaraniovyja sa słovam srać.
Hieahrafičnaja raspaŭsiudžanaść roznych varyjantaŭ nazvaŭ pramoj kiški ŭ biełaruskaj movie. Hrafika: Naša Niva
Tak, naprykład, u Miorskim, Vilejskim i Dziatłaŭskim rajonach jak abaznačeńnie pramoj kiški zafiksavanaje słova kut, u Małaryckim — kutéń, u Kobrynskim, Drahičynskim, Pinskim, Słonimskim, Lelčyckim i Mazyrskim rajonach — to bok amal pa ŭsim biełaruskim Paleśsi — kútniaja kiška, u niedalokim Lachavickim rajonie inšaja forma — kútkavaja kiška, u Vilejskim rajonie — čaravo kútniaje, i narešcie ŭ Ašmianskim rajonie i Vilenskim rajonie Litvy — kutaváia kiška.
U Sieńnienskim, Aršanskim, Škłoŭskim, Klimavickim i Mścisłaŭskich rajonach najbolš pašyranymi varyjantami dla abaznačeńnia pramoj kiški byli huziéčnica ci hudziošnica, pobač u Krupskim, Białynickim, Bychaŭskim, Mścisłaŭskim, Kaściukovickim i Čačerskim rajonach — húzietnica, u Lepielskim i Čašnickim rajonach — húžetnica, u Vietkaŭskim — huziońnica, i prosta huzno ŭ Miadzielskim rajonie.
Niajasnaj etymałohii słova vužéŭnica sustrakałasia ŭ Barysaŭskim rajonie, a słovy knižétnica dy płjachá — ŭ Brahinskim.
Byli i roznyja apisalnyja varyjanty, kiška mahła być nie tolki kutniaj, pramoj, ale naprykład zadniaj, jak u Vilejskim, Kamianieckim, Kobrynskim i Łuninieckim rajonach, prachódnaja, jak u Hłybockim, Viciebskim, Smarhonskim i Rečyckim, i navat toŭstaj, jak nazyvali jaje taksama ŭ Kobrynskim rajonie.
U paŭnočna-zachodnaj zonie, histaryčnaj Vilenščynie, zafiksavanyja varyjanty kiška siarávaja, sieramáia, siarómaja, u Słonimskim, Kamianieckim i Pružanskim rajonach — kiška sráčnaja, u Ščučynskim rajonie — siarajánka, u Rečyckim taksama — siarúcha.
Varta adznačyć, što niekatorymi z hetych słoŭ nazyvalisia taksama inšyja kiški ci ŭvohule inšyja rečy.
Terminałahičnyja pytańni
Raspracoŭka biełaruskaj navukovaj terminałohii skončyłasia razam z pačatkam represij u pačatku 1930-ch hh. Fota: Centralnaja navukovaja biblijateka imia Jakuba Kołasa NAN Biełarusi
Na pačatku farmiravańnia biełaruskaj navukovaj terminałohii ŭ 1920-ja hh. słova kutnica stała badaj adzinym abaznačeńniem dla pramoj kiški. Jano było pryviedziena ŭ Biełaruska-rasijskim słoŭniku Mikoły Bajkova i Ściapana Niekraševiča, vydadzienym u 1927 hodzie. A taksama ŭ vydadzienym u tym ža hodzie druhim vypusku łacinska-ruska-biełaruskaha słoŭnika Nomina Anatomica Alboruthenica, za padrychtoŭkaj jakoha stajali, vidać, Ivan Ćvikievič, Pavieł Trampovič i Pavieł Karavajčyk.
Užo 1930 hodzie ŭsie ŭkładalniki hetych terminałahičnych słoŭnikaŭ byli asudžany pa sfabrykavanaj spravie da «Sajuza vyzvaleńnia Biełarusi», a ichnija tvory zabaronieny — na hetym biełaruskaja navukovaja terminałohija ŭ bolšaści śfier žyćcia skončyłasia, jak maje być i nie pačaŭšysia.
U 1990-ja hady niekatoryja słoŭniki źviedali faksimilnyja vydańni. Składalniki Karotkaha rasiejska-biełaruskaha fizijałahičnaha słoŭnika, jaki byŭ vydadzieny ŭ 1993 hodzie, karystalisia dareformiennym pravapisam i imknulisia adnavić tradycyi terminałahičnaj pracy 1920-ch hadoŭ, uklučyŭšy ŭ jaho słova kutnica i navat — kutniaja kiška. Sprabavaŭ viarnuć słova i Viktar Varaniec u svaim Ruska-biełaruskim, biełaruska-ruskim słoŭniku miedycynskich terminaŭ, vydadzienym u 2001 hodzie.
Tym nie mienš heta byli adzinkavyja sproby viarnuć u prafiesijny ŭžytak słova, jakoje ŭ im faktyčna nikoli nie było, zastajučysia pašyranym narodnym najmieńniem orhana. Na siońnia najbolš užyvanym i faktyčna adzinym varyjantam źjaŭlajecca pramaja kiška.
Biełaruskaja miedycynskaja terminałohija ŭ daviedniku «Anatomija: słovaŕ»
Hety termin prysutničaje absalutna va ŭsich słoŭnikach i encykłapiedyčnych vydańniach.
Vydadzieny ŭ 2016 hodzie halinovy daviednik «Anatomija: słovaŕ», u jakim pryviedzieny biełaruskija adpaviedniki da ŭsiaho mižnarodnaha standartyzavanaha śpisu anatamičnych terminaŭ i jaki pretenduje stać narmatyŭnym, taksama padaje tolki varyjant «pramaja kiška». Kutnica, ci kutniaja kiška, u im, na žal, navat nie zhadvajecca.
Prablema biełaruskaj miedycynskaj terminałohii palahaje ŭ tym, što ŭ sučasnaj Biełarusi jana nie maje ni praktyčnaha prymianieńnia, ni žyvoha ŭžytku, i tamu nie prachodzić praz naturalny adbor u vyniku terminałahičnaj kankurencyi: usie varyjanty — nie bolš čym prapanovy, vykazanyja na papiery. Jaki ź ich budzie pravilnym, pavinny vyznačać nie słoŭniki, a žyvy ŭzus — jaki, na žal, u siońniašnich umovach praktyčna niemahčyma ŭjavić.
* * *
Kali vam važna toje, što my robim, padtrymajcie nas praz Patreon, praz Pejpoł, abo pieradaŭšy Redakcyi ich lubym inšym zručnym dla vas sposabam, praz tych redaktaraŭ i žurnalistaŭ «Našaj Nivy», jakich vy viedajecie asabista.
{DONATE_PAYPAL}