Ludzi ździŭlajucca tamu, što ŭ vioskach na Brasłaŭščynie niama płatoŭ. Čym heta možna patłumačyć?
Turysty, jakija naviedvajuć hety aziorny kraj, ździŭlajucca nie tolki pryhažości krajavidaŭ, ale i dziŭnaj tradycyi nie adharodžvacca ad inšych. Miascovyja kažuć, što tak u ich było zaŭsiody. Vyrašyli razabracca, čamu hetaja tradycyja pryžyłasia tolki tut.
Pryvatnyja ŭčastki na Brasłaŭščynie časta nie majuć nijakich płatoŭ. Skrynšot videa
Nahodaj dla hetaj publikacyi stała videa ŭ tyktoku, u jakim znoŭ źviarnuli ŭvahu na hetuju asablivaść rehijona.
Kali vieryć kamientataram, to płaty adsutničajuć nie tolki ŭ vioskach Brasłaŭskaha rajona, ale i susiednich Hłybockim, Pastaŭskim, Miorskim i Vierchniadźvinskim rajonach i pamiežnych rajonach Litvy i Łatvii. U hetym možna pierakanacca, skarystaŭšysia servisami vuličnych panaramnych zdymkaŭ. U vypadku Litvy možna zaŭvažyć nastupnaje: čym bližej da Vilni — tym čaściej u vioskach źjaŭlajucca płaty.
Nietradycyjnaja adkrytaść
Dvary-kompleksy: 1 — z prybudavanymi chlavami (Darožki Miorskaha rajona); 2 — z prybudavanymi chlavami, što majuć kryty dziańnik (Kamai Pastaŭskaha rajona); 3 — z adkrytym dzieńnikom i čystym dvarom (Vasilkiški Brasłaŭskaha rajona); 4 — z adkrytym dzieńnikom, prybudavanym za domam (Januki Dokšyckaha rajona). Fota: «Biełaruskaje narodnaje dojlidstva»
Infarmacyja pra rehijanalnyja tradycyi aharodžvańnia terytoryi ŭ biełaruskich vioskach adsutničaje ŭ profilnych vydańniach, pryśviečanych tradycyjnaj architektury. Ale historyk architektury Siarhiej Sierhačoŭ u svajoj knizie «Biełaruskaje narodnaje dojlidstva» piša, što ŭ Paazierji (jakoje amal adpaviadaje Viciebskaj vobłaści) zaŭvažnaje imknieńnie da zamknionych siadzibnych kompleksaŭ. Sielanin imknuŭsia raźmiaščać svaje pabudovy takim čynam, kab i jany sami, i ich interjery byli schavanyja ad čužych vačej.
Mienavita ŭ hetaj častcy Biełarusi, u Paazierji, dvary-kompleksy mieli najbolšaje raspaŭsiudžańnie. U hetych zamknionych dvarach prastora pamiž pabudovami zamykałasia płatami.
Jak na padbor u knizie pryvodziacca charakternyja prykłady vyklučna z tych rajonaŭ, jakija cikaviać nas: u vioskach Darožki Miorskaha rajona, Kamai Pastaŭskaha rajona, Vasilkiški Brasłaŭskaha rajona i Januki Dokšyckaha rajona.
Adkryty dziańnik dvara-kompleksu na chutary Akieły Pastaŭskaha rajona. Fota: «Biełaruskaje narodnaje dojlidstva»
Daśledčyk narodnaj architektury Uładzimir Traceŭski źviartaje ŭvahu na toje, što pahonnyja siadziby, raspaŭsiudžanyja na bolšaj častcy Biełarusi, čyje dvary dobra prahladalisia z vulicy, byli niecharakternyja dla zamknionaj zabudovy poŭnačy Biełarusi.
Užo tolki hetyja hłucha zamknionyja dvary, tradycyjny typ žylla ŭ zachodniaj častcy Paazierja, razburajuć mif pra spradviečnaść tradycyi nie adharodžvacca ad inšych. Ale ž, vidać, niejkija pryčyny dajści da takoj situacyi ŭ miascovych žycharoŭ byli.
Chutarski kraj
Jašče adna asablivaść Brasłaŭščyny, jakuju niemahčyma ihnaravać — jana była chutarskim krajem.
Chutarskaja haspadarka na zachodnich terytoryjach Biełarusi pačała składacca ŭ XVI stahodździ ŭ vyniku praviadzieńnia vałočnaj pamiery. Jašče ŭ XIX stahodździ isnavali ŭ asnoŭnym falvarki, što naležali šlachcicam-arandataram, adnadvorcam i čynšavym sialanam. Tolki ŭ druhoj pałovie XIX stahodździa, z raspryhońvańniem i z raźvićciom sielskaj haspadarki, źjavilisia sialanskija chutary.
U hady stałypinskaj ahrarnaj reformy inicyjatyvu častki sialan padtrymlivała dziaržava, i raśsialeńnie na chutary nabyło charaktar imklivaha ruchu. Pad upłyvam pierasialencaŭ z Prybałtyki chutarskoje raśsialeńnie ŭ biełaruskich hubierniach asabliva pašyryłasia na miažy XIX—XX stahodździaŭ. Naprykład, u Viciebskaj hubierni ŭ 1905 hodzie naličvałasia bolš za 5 tysiač chutaroŭ.
Acenka ŭradlivaści hleb sielskahaspadarčych ziamiel pa rajonach. Fota: «Počvoviedienije i ahrochimija» № 1(62) 2019
Takuju kolkaść chutaroŭ na poŭnačy Biełarusi, vidać, možna patłumačyć vielmi nizkaj uradlivaściu ziamli tut. Sialanie šukali lepšych nadziełaŭ bieź cieraspałosicy, vychodziačy na addalenyja terytoryi. Na Brasłaŭščynie chutarskoj haspadarcy taksama spryjała nizkaja lasistaść.
Chtości moža ździvicca, maŭlaŭ, heta ž naša pryrodnaja pierlina, dzie šmat lasoŭ, bałot i azior. Lasy, vidavočna, jość, ale bujnych masivaŭ zusim nie šmat, u čym možna pierakanacca, adkryŭšy kartu. Pa ŭzroŭni lasistaści hetyja rajony navat u miežach Viciebskaj vobłaści značna sastupajuć mnohim inšym.
Lasistaść pa rajonach Biełarusi. Brasłaŭski kraj nie moža pachvalicca takoj kolkaściu lasoŭ, jak susiednija rajony Viciebščyny i Minščyny.
Na Paleśsi, dzie ziamla taksama nie vielmi ŭradlivaja, pryrodnyja faktary — hustyja lasy, nieprachodnyja bałoty i zrezanaść bujnymi rekami terytoryi — pryviali da supraćlehłaj situacyi — źjaŭleńnia niešmatlikich, ale vielmi vialikich sielskich pasieliščaŭ.
U Savieckaj Biełarusi zmahalisia z chutarskimi haspadarkami, jakija byli pieraškodaj dla stvareńnia kałhasaŭ. U 1929 hodzie chutarskaja forma naohuł była zabaroniena, a ŭ 1939 hodzie pastanovaj zahadali ŭsie chutarskija haspadarki da vieraśnia 1940 hoda śsialić na pasiołki.
Bolšaja častka rehijona, jaki nas cikavić, u mižvajenny čas uvachodziła ŭ skład Polščy, dzie chutaryzacyja naadvarot była adnym z asnoŭnych kirunkaŭ ahrarnaj palityki. Ssialeńnie na pasiołki adbyłosia pry savieckaj uładzie našmat paźniej, tolki ŭ 1950-ja hady.
Płaniroŭki chutarskich viosak na Biełarusi. Fota: «Historyja architektury narodnaha žytła Biełarusi»
I voś niedzie tut i kryjecca kluč da razumieńnia hetaj źjavy. Z adnaho boku, my viedajem, što chutarskija siadziby Paazierja byli zamknionyja i dobraja aharodžanyja. Sierhačoŭ nijak nie datuje pryviedzienyja im dvary-kompleksy, ale praź niedaŭhaviečnaść dreva moža mierkavać, što ŭźnikli jany ŭ druhoj pałovie XIX — pačatku XX stahodździa, pieryjad aktyŭnaj chutaryzacyi rehijona. Zamkniony dvor z vysokimi płatami baraniŭ svojskich žyvioł ad drapiežnikaŭ i zładziejaŭ, a taksama nie davaŭ svojskaj žyviole źbiehčy z chutara ŭ čystaje pole.
Ź inšaha boku, nie było nieabchodnaści adharodžvać svaje ŭčastki ad inšych učastkaŭ i ad susiedskaj žyvioły, jak heta było ŭ bujniejšych pasieliščach.
Naturalna, što ŭ madernavy čas tradycyjnaja schiema žytła transfarmavałasia: chaty stanavilisia prastarniejšymi i kamfortniejšymi, a hłuchi zamkniony haspadarčy dvor moh adasablacca ad žyłoj častki.
Tady mieć aharodžu vakoł usiaho ŭčastka ŭvohule nie mieła jakoj-niebudź praktyčnaj mety: usio kaštoŭnaje, što jość u siamji, źbierahałasia zamknionaje ŭ haspadarčym dvary ci za dźviaryma chaty. Maksimum — zaharadka vakoł haroda, kab svojskaja žyvioła nie staptała sadavinu dy harodninu.
Bujnaja svojskaja žyvioła tut dakładna była kaliści, rehijon navat słaviŭsia ŭ kancy XIX stahodździa svajoj miasa-małočnaj pradukcyjaj, naprykład, Dzisienski paviet ličyŭsia centram masłabojnaj vytvorčaści Vilenskaj hubierni.
Kamientatary pad videa pravilna zaŭvažajuć, što płaty nie patrebnyja tolki tam, dzie niama svojskaj žyvioły, jakaja moža staptać aharod. Niekatoryja miascovyja pišuć, što aharodžy ŭ ich jość, ale nie ŭzdoŭž vulic, a kala haspadarčych pabudoŭ, naprykład, kuratnikaŭ.
Možna vykazać zdahadku, što kali pačali zmahacca z chutarami i pravodzić kalektyvizacyju, u čas jakoj mnohija žychary chutaroŭ byli śsieleny ŭ bujniejšyja pasieliščy, ich ziamla pierajšła da dziaržavy, a ŭsia svojskaja žyvioła prymusova zabranaja ŭ kałhas, to byłym chutaranam nie zastałosia što adharodžvać — jany ničym nie vałodali. Heta jašče i mocny ekanamičny ŭdar — u ludziej adabrali toje, za košt čaho rehijon žyŭ i čym byŭ słaŭny.
Što praŭda, akramia svojskaj žyvioły, jość jašče i dzikaja. I Brasłaŭščyna, jakaja nie adroźnivajecca lasistaściu, u lidarach pa pahałoŭi łasioŭ, jakich haspadary naŭrad ci čakajuć na svaich pryvatnych učastkach.
Mnostva drobnych pasieliščaŭ i chutaroŭ, abjadnanych u chutarskija vioski adnymi tolki nazvami — charakternaja rysa Brasłaŭskaha kraju.
Praces dechutaryzacyi, vidać, tak i nie byŭ u poŭnaj miery zavieršany: u hetym rehijonie dahetul pieravažajuć vielmi drobnyja pasieliščy, na adzin ci niekalki damoŭ. Kab ujaŭlajuć nakolki raskidanaje nasielnictva: u Brasłaŭskim rajonie 29 tysiač čałaviek pražyvajuć u 593 pasieliščach, a ŭ Łuninieckim rajonie Bresckaj vobłaści 73 tysiačy čałaviek pražyvajuć u 78 pasieliščach.
593 nasielenyja punkty ŭ Brasłaŭskim rajonie — heta absalutny rekord siarod usich rajonaŭ Biełarusi.
Kali na Paleśsi vialikija pasieliščy majuć niekalki vulic i jak by pieraciakajuć adno ŭ adno ŭzdoŭž daroh, to sietka raśsialeńnia na Brasłaŭščynie takaja dyśpiersnaja, što niemiascovy čałaviek u redkim vypadku patrapić u jakoje-niebudź drobnaje pasielišča vypadkova, a členaŭ pary siamiej, jakija nasialajuć ich, miascovyja viedajuć pajmienna.
Hetym možna było b patłumačyć adsutnaść płatoŭ u małych pasieliščach, ale ž ich nie nazirajecca ŭ jakim-niebudź haradskim pasiołku typu Vidzaŭ. Nasamreč heta nie zusim tak, uzdoŭž daroh miascovyja staviać aharodžy, bo ŭ ich jość vidavočnaja patreba, ale nievysokija i ź sietki, a dzie-nidzie i tradycyjnyja bietonnyja aharodžy, jakija masava stavili ŭ 2000-ja. Ale ŭ cełym značnaja dola ŭčastkaŭ sapraŭdy nie aharodžana.
Ščylnaja zabudova vulic Vidzaŭ u 1915 hodzie. Fota: Wikimedia Commons
Z historyi Vidzaŭ my dakładna viedajem, što miastečka amal całkam było razburana ŭ čas Pieršaj suśvietnaj vajny. Zdymki niamieckaj akupacyi dazvalajuć ujavić tradycyjnuju zabudovu Vidzaŭ, jakaja da vajny była zusim inšaj: draŭlanyja i, u mienšaj stupieni, muravanyja damy stvarali vielmi ščylny front zabudovy, jaki raźvivaŭsia ŭhłyb kvartałaŭ šmatlikimi haspadarčymi pabudovami. Tut nie patrebnyja byli aharodžy, bo pamiž damami maksimum mahła źmiaścicca bramka ci dvarovy prajezd. Što praŭda, tam, dzie zabudova čamuści abryvałasia, možna pabačyć i hłuchija płaty.
Zabudova Vidzaŭ u 1915 hodzie. Tam, dzie byli razryvy ŭ zabudovie, možna pabačyć i płaty. Fota: Wikimedia Commons
I ŭsio heta było źniščana ŭ adzin čas. Tam, dzie raniej źmiaščalisia piać damoŭ, ciapier učastak pad adzin dom. Usia zabudova byłoha miastečka «sučasnaja», a nie tradycyjnaja. Źjaŭlalisia novyja typy kamfortnaha žytła, nie zacisnutaha ŭ ščylnaj zabudovie. Nasamreč amal usie našyja vioski byli zabudavanyja ŭ pieršaj pałovie XX stahodździa, taja tradycyjnaja architektura, miescami žudasnaja svajoj archaičnaściu, biednaściu dy ŭbohaściu, jakuju možna pabačyć na zdymkach etnohrafaŭ, užo vielmi daŭno adyšła ŭ niabyt.
Hałoŭnaje, što jak u miastečku, tak i ŭ haradskim pasiołku ludzi nie žyli za košt sielskaj haspadarki. Aharod tut pryjemny bonus, a nie žyćciovaja nieabchodnaść. Niama, naturalna, i bujnoj svojskaj žyvioły.
Najčaściej možna pabačyć adsutnaść aharodžaŭ tam, dzie niama nijakaha aharoda. U mnohich damach ludzi žyvuć tolki ŭ letni siezon, faktyčna pieratvaryŭšy ich u leciščy z łužkom i kvietkami vakoł doma.
Pamiž Połackam-Navapołackam z adnaho boku i Maładziečnam dy Minskam ź inšaha — niama nivodnaha bujnoha horada.
Nie varta zabyvać, što Brasłaŭščyna była b sapraŭdnym miadźviedžym vuhłom Biełarusi, kali b nie rekreacyjnaja pryciahalnaść. Tut nievialikaja kolkaść nasielnictva, adsutničaje choć jakaja značnaja pramysłovaść i bujnyja ekanamičnyja centry. Siudy nie pierabirajucca žyć ludzi, a tolki źjazdžajuć, bo ad Połacka na ŭschodzie da samaha Maładziečna na poŭdni niama kolviek vialikich haradoŭ.
Brasłaŭski kraj moh by siońnia być depresiŭnym kutkom krainy, kali b nie rekreacyjnaja pryciahalnaść.
Vieści dačnuju haspadarku zatratna: vialikija harady, dzie žyvuć dačniki, znachodziacca vielmi daloka adsiul, a transpartnaje złučeńnie nie achoplivaje šmatlikija drobnyja pasieliščy. Zrešty, pasieliščy nie vyhladajuć zakinutymi, mnohija damy na ŭčastkach biez aharodžaŭ adnosna novyja.
Heta biełaruskaja Arkadyja, pastaralny kraj dla cichaha idyličnaha žyćcia na pryrodzie, dzie amal niama ludziej. Niama pierasialencaŭ — niama i novych paradkaŭ, jakija b jany z saboj prynosili. Nievialičkija pasieliščy viaduć svajo izalavanaje žyćcio, padobnaje da chutarskoha.
Novaalaksandraŭski paviet Kovienskaj hubiernii, zacisnuty pamiž Vilenskaj, Viciebskaj i jazykom Kurlandskaj hubierniaŭ.
Jašče adnoj cikavaj admietnaściu Brasłaŭščyny, užo historyka-administracyjnaj, źjaŭlajecca toje, što hetaja terytoryja ŭ kancy XIX — pačatku XX stahodździa nie naležała ni da adnoj z tak zvanych «biełaruskich hubierniaŭ». U 1843 hodzie Novaalaksandraŭski (a raniej Brasłaŭski) paviet pieradali sa składu Vilenskaj u Kovienskuju hubierniu. Jašče bolš na poŭnač, vyciahnuŭšy doŭhi jazyk uzdoŭž levaha bieraha Dźviny, pačynałasia Kurlandskaja hubiernia, jakaja da treciaha padziełu Rečy Paspalitaj była vasalnym Kurlandskim i Ziemhalskim hiercahstvam. Amal dakładna pa hranicy Kurlandyi siońnia prajšła biełaruska-łatvijskaja miaža.
Praŭda, što tyčycca Kovienskaj hubierni, to jana achoplivała terytoryju amal vyklučna Brasłaŭskaha rajona, uklučajučy sam Brasaŭ i Vidzy, ale hieahrafija biełaruskich viosak, dzie siońnia nie staviać płatoŭ, šyrejšaja: achoplivaje i tyja rajony, što byli ŭ Viciebskaj hubierni, i tyja, što byli ŭ Vilenskaj.
Čamu na Brasłaŭščynie niama aharodžaŭ, my dakładna adkazać nie možam. Mierkavańni, vykazanyja kamientatarami, što heta źviazana z katalickaj viera, biednaściu nasielnictva ci litoŭska-łatvijskim upłyvam, vyhladajuć niesamastojnymi. Heta nie adziny rehijon Biełarusi, dzie daminuje katalictva, niejkaja asablivaja biednaść miascovaha nasielnictva ničym nie paćviardžajecca, a ŭ Litvie bahata płatoŭ u vioskach.
Pryvatnyja ŭčastki na Brasłaŭščynie časta nie majuć nijakich płatoŭ. Skrynšot videa
Što sapraŭdy vyłučaje hety rehijon na fonie inšych, jak my pastaralisia pakazać vyšej, dyk heta schiema raśsialeńnia — heta samy chutarski kraj Biełarusi, dzie niama vialikich haradoŭ.
Vidać, pryčynu adsutnaści płatoŭ treba šukać mienavita ŭ hetym. Jak kankretna hetaja tradycyja zamacavałasia na Brasłaŭščynie, praz sacyjalna-ekamičnyja pryčyny, pobytavuju zručnaści ci prosta praz modu — pytańnie da kulturołahaŭ.