Pałavoje vyśpiavańnie robicca ŭsio bolš rańnim, a psichałahičnaja darosłaść — poźniaj. I heta prablema

Razryŭ pamiž bijałahičnym i sacyjalnym staleńniem narastaje. U daŭnija časy rytuały inicyjacyi dapamahali maładym prajści hety etap.

Staleńnie čałavieka — niezvyčajny i ryzykoŭny praces, bo bijałohija nie paśpiavaje za kulturnymi źmienami, što stvaraje hłybokija supiarečnaści. Na heta źviartaje ŭvahu polski evalucyjanist i papularyzatar navuki Marcin Ryžkievič na staronkach Polityka.pl.

U pryrodzie pałavoje daśpiavańnie — kluč da pieradačy hienaŭ, i momant jaho nadychodu zvyčajna aznačaje darosłaść. Ale ŭ čałavieka staleńnie pačynajecca ŭžo paśla fizičnaj hatoŭnaści da razmnažeńnia, što śviedčyć: my daśpiavajem nie tolki dziela naradžeńnia dziaciej.

Staleńnie čałavieka — heta pierš za ŭsio sacyjalnaje staleńnie: nabyćcio navykaŭ dla žyćcia ŭ składanym hramadstvie. U žyvioł hetaha niama — u ich pałavoje daśpiavańnie i staleńnie adbyvajucca adnačasova: kali arhanizm hatovy da razmnažeńnia, bolš niama čaho čakać.

Junaki, jakija jašče nie darosłyja

Pramiežkavy pieryjad pamiž dasiahnieńniem pałavoj śpiełaści i sacyjalnym staleńniem asabliva ryzykoŭny: junaki adčuvajuć mocny bijałahičny impuls da ryzykoŭnych, kankurentnych pavodzin, kab «zasłužyć» uvahu dziaŭčat.

U bolšaści vidaŭ samki — kaštoŭny resurs, a samcy musiać za ich zmahacca. U ludziej, jak i ŭ inšych sysunoŭ, heta abvastrajecca tym, što samcy nie niasuć fizičnych vydatkaŭ na ciažarnaść i vychavańnie, tamu musiać dakazvać svaju pieravahu pavodzinami.

Prablema ŭ tym, što takaja kankurencyja adbyvajecca jašče da taho, jak chłopcy stanoviacca sapraŭdy darosłymi i zdolnymi brać adkaznaść. U sučasnym śviecie heta moža vyklikać surjoznyja sacyjalnyja prablemy. Raniej roznyja hramadstvy vyrašali heta praz asobnaje staŭleńnie da junakoŭ i dziaŭčat. 

Naprykład, u narodu masai, jaki pražyvaje ŭ Kienii i Tanzanii, dziaŭčaty nieŭzabavie paśla pieršaj mienstruacyi vychodzili zamuž za mužčyn, starejšych na dziasiatak i bolš hadoŭ, jakija majuć adpaviedny sacyjalny status. A voś chłopcy paśla karotkaha pieryjadu cyrymanijalnych rytuałaŭ i tancaŭ, pravodzili šmat hadoŭ u svajoj ułasnaj kampanii, biez kantaktu ź dziaŭčatami, adpracoŭvajučy svaje bajavyja navyki ŭ jakaści achoŭnikaŭ plemiannych terytoryj.

Mužčyny plemieni masai ŭ svajoj vioscy ŭ Kienii. Fota: Wikimedia Commons

Tolki paśla zaviaršeńnia takoj «vajskovaj słužby» praciahłaściu kala 10 hadoŭ i paśla cyrymonii, padobnaj da toj, što adbyłasia dziesiacihodździem raniej, jany viartajucca ŭ baćkoŭskuju hrupu i ŭžo jak darosłyja (va ŭzroście 20+ hadoŭ), atrymlivajuć usie pravy i ženiacca na dziaŭčatach, u jakich tolki była pieršaja mienstruacyja.

Masai nie źjaŭlajucca niejkim vyniatkam. Padobnaje było i jość u inšych supolnaściach. Naprykład, na astravach u zalivie Karpientaryja na poŭnač ad Aŭstralii miascovych chłopčykaŭ izalavali ad svaich supolnaściaŭ padčas pałavoha paśpiavańnia i padviarhali abrazańniu.

Kab izalacyja była paŭniejšaj, jany vyvučali movu žestaŭ, jakoj buduć karystacca na praciahu nastupnych niekalkich hadoŭ. Zatym ich padviarhali jašče adnamu, macniejšamu abrazańniu, i jany asvojvali sakralnuju vusnuju movu. Paśla hetaha pieryjadu inicyjacyi jany viartalisia da svaich, ličylisia ŭžo darosłymi, brali šlub i stvarali siemji.

Da prychodu jeŭrapiejcaŭ takija zvyčai byli ŭ mnohich supolnaściaŭ palaŭničych i źbiralnikaŭ: dziaŭčaty vychodzili zamuž adrazu paśla pieršaj mienstruacyi i chutka naradžali, a chłopcy doŭha čakali, prachodziačy ciažkija abrady.

«Vaŭki vajny»

Aŭtary knihi «Nieadpaviednaść» («Mismatch», 2006) Piter Hlukman (Peter Glukman) i Mark Chensan (Mark Hanson) apisvajuć sučasnyja prablemy padletkaŭ jak vynik nieadpaviednaści pamiž našaj bijałahičnaj evalucyjaj i kulturnaj realnaściu.

U indajeŭrapiejskich daśledavańniach isnuje paniaćcie Männerbund — «mužčynskaje bractva», jakoje abaznačaje hrupy maładych, niežanatych mužčyn, časova adasoblenych ad svajoj supolnaści. Hetyja hrupy pravodzili hady ŭ adasableńni, pramyślajučy, zdabyvajučy štości, chodziačy ŭ bajavyja pachody, rabujučy, ale taksama abaraniajučy svaje supolnaści, ź jakich jany byli vyklučany na niekalki hadoŭ. Hety pieryjad adłučeńnia ad kantaktaŭ z žančynami i adnosnaj biespakaranaści byŭ nieadjemnaj častkaj hramadskaha ładu tady.

U mifach mnohich narodaŭ Jeŭropy, a taksama Indyi i Irana, časta ŭźnikaje vobraz bandy junakoŭ, što žyvuć jak vaŭki i atajasamlivajuć siabie z vaŭkami. Heta dazvalaje mierkavać pra ahulnaha prodka indajeŭrapiejskich narodaŭ — kačavych plamion z čarnamorskich stepaŭ, jakija kala III tysiačahodździa da n.e. pačali šyrokuju ekspansiju ŭ Jeŭropu, a potym i na Indyjski paŭvostraŭ. Hetyja plamiony viadomy pad nazvaj jamnaj kultury.

Jeŭropa taho času ŭžo była zasielenaja i mieła raźvityja kultury. Dyk jak ža hetamu nievialikamu narodu atrymałasia zavajavać usiu Jeŭropu za adnosna karotki čas, pakłaŭšy kaniec bahatamu i zamožnamu nasielnictvu, jakoje raźvivałasia tam tysiačahodździami?

Adzin z najvažniejšych indajeŭrapiejskich terminaŭ, jaki tłumačyć hetuju źjavu, — kóryos. Heta abaznačeńnie maładych chłopcaŭ, što paśla pałavoha daśpiavańnia časova vyklučalisia z hramadstva i vyzvalalisia ad sacyjalnych praviłaŭ. Im dazvalałasia pavodzić siabie ahresiŭna, prajaŭlać inicyjatyvu, vajavać i zadavalniać usie, navat samyja śmiełyja, žadańni.

Kóryos nadzvyčaj padobnyja da hrup junakoŭ masai abo staražytnych abaryhienaŭ, choć pa žorstkaści jany, mahčyma, nie mieli sabie roŭnych.

Ich efiektyŭnaść jaskrava bačnaja ŭ hienietycy: mužčynskija chramasomy Y indajeŭrapiejskaha pachodžańnia (R1a i R1b) siońnia absalutna daminujuć nad miascovymi — asabliva va ŭschodniaj i paŭnočnaj Jeŭropie, kudy jamniki pryjšli najpierš.

Daśledavańnie staražytnych škiletaŭ ź Jeŭropy i Indyi śviedčać: mužčyny-zachopniki pachodzili sa stepaŭ, a žančyny — pieravažna miascovyja. Hetaja vyraznaja asimietryja — daminavańnie niešmatlikich varyjantaŭ Y-chramasom pry vialikaj raznastajnaści žanočych linij — vielmi krasamoŭnaja i pakazvaje na hiendarnuju niaroŭnaść zavajovy.

Nievialikaja kolkaść prybyłych mužčyn mieła naščadkaŭ z mnostvam miascovych žančyn, i ślady hetaha hvałtoŭnaha pracesu dasiul čytajucca ŭ Y-chramasomach i mitachandryjalnaj DNK jeŭrazijskich narodaŭ.

Składajecca ŭražańnie, što pieršy kantakt pamiž zavajoŭnikami i miascovymi mužčynami skončyŭsia dla apošnich faktyčnym hienacydam — ich Y-chramasomy źnikajuć z hienietyčnaha zapisu litaralna imhnienna.

Kali zachopniki ŭrešcie adčuli siabie «jak doma», zanialisia ziemlarobstvam i pačali budavać harady, instytut kóryos taksama źnik — choć jaho pamiać zachavałasia ŭ padańniach, a miescami i viartałasia praz stahodździ ŭ amal niaźmiennaj formie.

Dobra viadomy prykład — hrečaskaja Sparta. Tam ad maładych junakoŭ čakali nie tolki fizičnaj mužnaści, ale i hatoŭnaści zabić niavolnika. Chto nie byŭ na heta zdolny, padlahaŭ pakarańniu.

Palaŭničyja žyli daŭžej

Padtytuł knihi «Mismatch», napisanaj dvuma prafiesarami miedycyny, hučyć: «Čamu śviet, u jakim my žyviom, nie adpaviadaje patrebam našych ciełaŭ».

Aŭtary tłumačać, što našy cieły zastalisia palealityčnymi, ale my žyviom u XXI stahodździ. Źmieny, jakija adbylisia ŭ bolšaści našymi rukami, byli nastolki chutkimi, što naturalny adbor nie paśpieŭ ich dahnać. Razryŭ pamiž bijałohijaj i kulturaj pavialičvajecca, i my spraŭlajemsia tolki dziakujučy technałohijam, jakija robiać nas napałovu kibarhami, i miedycynie, jakaja lečyć chvaroby, časta vyklikanyja nami samimi, naprykład, atłuścieńniem.

Najbolš cikavy raździeł — pra staleńnie. Aŭtary adznačajuć, što razryŭ pamiž pałavym daśpiavańniem i staleńniem pačaŭ narastać u apošnija stahodździ, asabliva ŭ apošnija 100 hadoŭ. Raniej hetaha razryvu amal nie było. Jany, jak miedyki, razhladajuć histaryčnyja časy, kali bolšaść ludziej žyła ŭ vioskach i zajmałasia ziemlarobstvam. Na dumku hetych aŭtaraŭ, choć ziemlarobstva prynosiła šmatlikija pieravahi na ŭzroŭni cełych papulacyj — na indyvidualnym uzroŭni pryviało da rehresu.

Paraŭnańnie škiletaŭ pakazvaje, što palaŭničyja-źbiralniki byli vyšejšyja, zdaraviejšyja i macniejšyja, čym ziemlaroby. Navat pamiery mozha ŭ staražytnych jeŭrapiejcaŭ i nieandertalcaŭ byli bolšyja. Čamu? U ziemlarobaŭ była mienš raznastajnaja ježa (zasnavanaja na vuhlavodach), manatonnaja praca i šmat infiekcyj ad žyćcia ŭ ščylnych pasieliščach.

Heta pryviało da źnižeńnia praciahłaści i jakaści žyćcia. Pałavoje daśpiavańnie stała nastupać paźniej, bo ŭ drennym stanie zdaroŭja arhanizm nie śpiašaŭsia z repradukcyjaj, čakajučy lepšych umoŭ. Ciažkaja praca na poli i nizkaja mabilnaść viaskovych supolnaściaŭ abmiažoŭvali ryzykoŭny pieryjad emacyjanalnaj niestabilnaści, asabliva ŭ junakoŭ. A zabarony na blizkarodnasnyja šluby jašče bolš uskładniali hetuju prablemu.

Kibierporna i sacyjalnyja sietki

Apošnija pakaleńni, asabliva ź siaredziny XX stahodździa, pieražyli revalucyju.

Kantracepcyja razarvała suviaź pamiž seksam i naradžeńniem dziaciej — heta niečuvana ŭ historyi žyćcia na Ziamli. Seks pavinien słužyć dla repradukcyi, ale kali jon stanovicca samadastatkovym, heta mianiaje staŭleńnie da jaho.

I mienavita heta nam i ŭdałosia zrabić. Kali tak, to «kaniec pieryjadu sparvańnia», źviazany z naradžeńniem dziciaci, nie nadychodzić, i «pieryjad sparvańnia» robicca biaskoncym.

Druhi faktar: dziakujučy dastupnaści ježy, vakcynacyi, miedycynie i hihijenie pałavoje daśpiavańnie nastupaje ŭsio raniej — prykładna na 3 miesiacy raniej kožnaje dziesiacihodździe. Ale staleńnie, darosłaść (psichałahičnaja hatoŭnaść da baćkoŭstva ci maciarynstva) nadychodzić usio paźniej, pavialičvajučy ryzykoŭny pieryjad «pamiž».

Internet, sacyjalnyja sietki, eratyčny kantent i sajty znajomstvaŭ zrabili dastupnymi raniej schavanyja rečy, abudzili žadańni i pavialičyli mahčymaści ich zadavalnieńnia. Bijałahična my viarnulisia da minułaha, a sacyjalna — ustupili ŭ epochu amal nieabmiežavanaj svabody.

Sučasnyja hrupy moładzi (abaich pałoŭ) nahadvajuć staražytnyja kóryos i Männerbund, ale jany nie ŭmacoŭvajuć, a parušajuć sacyjalny paradak. Sproby supraćdziejničać, naprykład, zabaraniajučy smartfony ŭ škołach, nie vyrašajuć prablemu, miarkuje aŭtar.

Kamientary da artykuła