Jak Kitaj stanovicca navukovaj zvyšdziaržavaj

Ad bijałohii raślin da fiziki zvyšpravadnikoŭ — Kitaj staŭ lidaram u roznych halinach navuki, piša The Economist. Heta mianiaje stary navukovy suśvietny paradak, u jakim daminavali Amieryka, Jeŭropa i Japonija.

Płaścina z aksidu haliju ŭ Mižnarodnym centry navuki i inavacyj Čžeczianskaha ŭniviersiteta ŭ Chančžou, Kitaj. Fota: CFOTO Future Publishing via Getty Images

U 2019 hodzie časopis The Economist praanalizavaŭ situacyju z navukovymi daśledavańniami ŭ śviecie i zadaŭsia pytańniem, ci moža Kitaj adnojčy stać navukovaj zvyšdziaržavaj. Siońnia na hetaje pytańnie možna dać adnaznačny adkaz — «tak».

Adzin sa sposabaŭ acanić jakaść navukovych daśledavańniaŭ u toj ci inšaj krainie — heta padlik kolkaści artykułaŭ, jakija najčaściej cytujuć inšyja navukoŭcy ŭ svaich ułasnych, paźniejšych pracach. Pavodle danych navukova-analityčnaj kampanii Clarivate, u 2003 hodzie ŭ ZŠA vyjšła ŭ 20 razoŭ bolš vysokacytavanych rabot, čym u Kitai, ale ŭ apošnim vypusku danych, u jakim razhledžany artykuły za 2022 hod, Kitaj abahnaŭ jak ZŠA, tak i ŭvieś Jeŭrapiejski sajuz.

Viadoma, mietrykami, zasnavanymi na cytavańniach, možna kiravać. Navukoŭcy mohuć znajści i znachodziać sposaby pavialičyć kolkaść zhadak pra ich pracu ŭ inšych daśledavańniach. Ale Kitaj lidziruje i pa inšych pakazčykach, jakija mienš paddajucca falsifikacyjam. Tak, naprykład, jon uznačalvaje rejtynh Nature Index, jaki ŭličvaje ŭniosak krainy ŭ napisańnie artykułaŭ, što publikujucca ŭ prestyžnych časopisach. Hrupa ekśpiertaŭ-recenzientaŭ aceńvaje jakaść, naviznu i patencyjnuju značnaść daśledavańnia. Da 2023 hoda Kitaj zaniaŭ u hetym rejtynhu pieršaje miesca.

Akramia hetaha, šeść-siem kitajskich VNU traplajuć u roznyja rejtynhi jak tyja, što ŭvachodziać u dziasiatku najlepšych u śviecie. Heta Šanchajski ŭniviersitet transpartu, Čžeczianski i Piekinski ŭniviersitety, a taksama Cinchua, jaki niekatoryja ličać navukova-techničnym univiersitetam numar adzin u śviecie.

Kitaj lidziruje ŭ śviecie ŭ halinie fiziki, chimii, raślinavodstva, navuk ab ziamli i navakolnym asiarodździ. Adnak Amieryka i Jeŭropa pa-raniejšamu zajmajuć pieršyja pazicyi ŭ ahulnaj bijałohii, a taksama ŭ miedycynskich navukach.

Prykładnyja daśledavańni — mocny bok Kitaja.

U krainie pieravažajuć publikacyi, pryśviečanyja, naprykład, pieraŭskitavym soniečnym panelam, efiektyŭnym pry pieratvareńni soniečnaha śviatła ŭ elektryčnaść. Kitajskija chimiki raspracavali novy sposab zdabyvańnia vadarodu z marskoj vady, i letaś u mai było abvieščana, što navukoŭcy ŭ supracoŭnictvie ź dziaržaŭnaj enierhietyčnaj kampanijaj Kitaja raspracavali ekśpierymientalnuju płyvučuju vadarodnuju fiermu la paŭdniova-ŭschodniaha ŭźbiarežža krainy.

Akramia taho, siońnia ŭ Kitai vydajecca bolš patentaŭ, čym u luboj inšaj krainie (choć mnohija ź ich datyčać pastupovych źmianieńniaŭ u dyzajnie, a nie sapraŭdy aryhinalnych vynachodak). Novyja raspracoŭki, jak praviła, raspaŭsiudžvajucca i ŭkaraniajucca ŭ Kitai pavolniej, čym na Zachadzie. Ale jaho mahutnaja pramysłovaja baza ŭ spałučeńni z tannaj enierhijaj dazvalajuć chutka razharnuć bujnamaštabnuju vytvorčaść inavacyjnych fizičnych materyjałaŭ. Mienavita ŭ hetym Kitaj sapraŭdy maje pieravahu pierad zachodnimi krainami.

Jak uzmacnili navuku

Pierabudovu kitajskaj navuki ažyćciavili dziakujučy zasiarodžvańniu ŭvahi na troch halinach: hrošach, abstalavańni i ludziach.

Vydatki krainy na daśledavańni i raspracoŭki z 2000 hoda vyraśli ŭ 16 razoŭ.

U 2006 hodzie Kamunistyčnaja partyja Kitaja apublikavała svajo bačańnie taho, jak pavinna raźvivacca navuka ciaham nastupnych 15 hadoŭ. Z taho času płany raźvićcia navuki byli ŭklučany ŭ piacihadovyja płany raźvićcia. Ciapierašni płan, apublikavany ŭ 2021-m, nakiravany na aktyvizacyju daśledavańniaŭ u halinie kvantavych technałohij, štučnaha intelektu, paŭpravadnikoŭ, niejranavuk, hienietyki i bijatechnałohii, rehienieratyŭnaj miedycyny i daśledavańni «pamiežnych abłaściej», takich jak daloki kosmas, akijanskija hłybini i polusy Ziamli.

Adna z častak płana raźvićcia — heta stvareńnie ŭniviersitetaŭ suśvietnaha ŭzroŭniu i vypłata vialikich premij navukoŭcam (asabliva za publikacyi ŭ mižnarodnych časopisach). Akramia hetaha, ułady zaachvočvajuć kitajskich daśledčykaŭ, jakija atrymali prestyžnuju adukacyju na Zachadzie, viartacca nazad i pracavać na karyść svajoj krainy: danyja Arhanizacyi ekanamičnaha supracoŭnictva i raźvićcia (OECD) śviedčać pra toje, što z kanca 2000-ch hadoŭ u krainu viartałasia bolš navukoŭcaŭ, čym źjazdžała.

Mnohich daśledčykaŭ, jakija viartajucca (ich časta nazyvajuć «marskimi čarapachami», abyhryvajučy kitajski amonim haigui, jaki aznačaje «viartacca z-za miažy»), pryciahvajuć dadomu stymuły. Adna z takich prahram, zapuščanaja ŭ 2010 hodzie, «Tysiača maładych talentaŭ», prapanoŭvała daśledčykam da 40 hadoŭ adnarazovyja bonusy ŭ pamiery da 500 000 juaniaŭ (što ekvivalentna prykładna $150 tysiač) i hranty da 3 miljonaŭ juaniaŭ ($900 tysiač) na stvareńnie łabaratoryj na radzimie. I heta spracavała. Daśledavańnie, apublikavanaje letaś u časopisie Science, pakazała, što za niekalki hadoŭ daśledčyki, jakija viarnulisia, stali viadučymi navukoŭcami i napisali ŭ 2,5 raza bolš navukovych prac, čym tyja, jakija zastalisia ŭ Amierycy.

Tut treba dadać, što jość i inšyja faktary, jakija padšturchoŭvajuć kitajcaŭ da viartańnia na radzimu — siarod ich toje, što ŭ apošnija hady kitajskija navukoŭcy, jakija pracujuć za miažoj, zaznajuć padazreńnie ŭ špijanažy ci prosta dyskryminacyju.

Kitaj taksama patraciŭsia i na navukovyja raspracoŭki. Jašče piać hadoŭ tamu ŭ krainy ŭžo byŭ zajzdrosny nabor sučasnaha abstalavańnia, u tym liku supierkampjutary i najbujniejšy ŭ śviecie radyjoteleskop. Z taho času śpis tolki pavialičyŭsia. Zaraz u krainie jość samy adčuvalny ŭ śviecie detektar kaśmičnych pramianioŭ zvyšvysokich enierhij i samaje mocnaje ŭ śviecie stacyjanarnaje mahnitnaje pole.

U ciapierašni čas na dolu Kitaja prypadaje kala 40% suśvietnych navukovych prac pa štučnym intelekcie, u paraŭnańni z prykładna 10% u Amierycy i 15% u ES i Vialikabrytanii. Adnu z samych cytujemych u hetaj halinie navukovych prac za ŭvieś čas, jakaja demanstruje, jak hłybokija niejronnyja sietki možna navučyć raspaznavańniu malunkaŭ, napisali daśledčyki štučnaha intelektu, jakija pracujuć u Kitai, choć i dla amierykanskaj kampanii Microsoft.

Rost jakaści i kolkaści kitajskaj navuki, padobna, naŭrad ci spynicca ŭ chutkim časie. A da 2025 hoda čakajecca, što kitajskija ŭniviersitety buduć vypuskać amal u dva razy bolš vypusknikoŭ daktarantury ŭ halinie navuki i techniki, čym amierykanskija.

Jość, kaniečnie, i prablemy: niahledziačy na toje, što Kitaj vypuskaje bolš vysakakłasnych rabot, jon pa-raniejšamu vyrablaje vielizarnuju kolkaść navukovych prac nizkaj jakaści. Naohuł, što datyčyć fundamientalnych daśledavańniaŭ, zasnavanych na cikaŭnaści (a nie prykładnych), Kitaj pa-raniejšamu hulaje ŭ dahaniałki — u hetaj vobłaści ŭ krainie publikujecca značna mienš artykułaŭ. Fundamientalnyja daśledavańni asabliva biednyja ŭ kitajskich kampanijach, što stvaraje razryŭ pamiž navukoŭcami, jakija robiać adkryćci, i halinami, jakija ŭ kančatkovym vyniku mohuć ich vykarystoŭvać.

Kitaj i Zachad

Uzdym kitajskaj navuki — heta pałka z dvuma kancami dla zachodnich uradaŭ. Navukovaja sistema Kitaja nieparyŭna źviazana ź jaho dziaržavaj i ŭzbrojenymi siłami: u mnohich kitajskich univiersitetach jość łabaratoryi, jakija niepasredna pracujuć u śfiery abarony, a niekatorych ź ich navat abvinavačvali ŭ špijanažy abo kibieratakach.

Pry hetym, niahledziačy na aściarohi, supracoŭnictva z Kitajem — zvykłaja reč dla zachodnich daśledčykaŭ. Prykładna ŭ traciny rabot amierykanskich aŭtaraŭ pa telekamunikacyjach udzielničajuć kitajskija kalehi. U halinie vizualizacyi, dystancyjnaha zandziravańnia, prykładnoj chimii i inžyniernaj hieałohii hetyja pakazčyki składajuć ad 25% da 30%. U Jeŭropie hetyja pakazčyki nižejšyja — kala 10%, ale ŭsio roŭna značnyja. Partniorskija adnosiny vyhadnyja dla abodvuch bakoŭ.

Supracoŭnictva z Kitajem abmiažoŭvajecca ŭ Jeŭropie i Amierycy palityčnym ciskam. Tak, naprykład, u Jeŭropie, za vyklučeńniem ekałahičnych i klimatyčnych prajektaŭ, kitajskim univiersitetam faktyčna zakryli dostup da finansavańnia ŭ ramkach prahramy Horizon — bujnoj jeŭrapiejskaj daśledčaj inicyjatyvy.

Sam Kitaj taksama pačynaje razvaročvacca ŭnutr svajoj krainy. U jaho źjavilisia mety stać samastojnym u mnohich halinach navuki i techniki i admovicca ad mižnarodnych publikacyj jak sposabu acenki vynikaŭ daśledavańniaŭ.

Adna kitajskaja daśledčyca raślin, jakaja pažadała zastacca nieviadomaj, raspaviała, što joj daviałosia prasić u svaich uładaŭ dazvoł na ŭdzieł u zamiežnych kanfierencyjach. «Heta supiarečliva: z adnaho boku, jany ŭstaloŭvajuć abmiežavańni, kab u navukoŭcaŭ nie było takich svabod, jak mahčymaść vyjazdžać za miažu dla padtrymańnia znosinaŭ sa svaimi kalehami. Ale ź inšaha boku, jany nie chočuć, kab Kitaj adstaŭ».

Pieravažnaja bolšaść navukoŭcaŭ Kitaja i Zachadu prytrymlivajucca dumki, što supracoŭnictva pavinna praciahvacca abo, što jašče lepš, pašyracca. Pry hetym zachodnija navukoŭcy redka pryjazdžajuć u Kitaj, kab pracavać i vučycca, što pazbaŭlaje ich mahčymaści vučycca ŭ kitajskich kalehaŭ tak, jak heta robiać kitajskija navukoŭcy na Zachadzie.

«U 2019 hodzie my zadalisia pytańniem, ci mohuć navukovyja daśledavańni kvitnieć va ŭmovach aŭtarytarnaj sistemy. Mahčyma, z časam ich miežy stanuć vidavočnyja. Ale pakul, prynamsi dla dakładnych navuk, adkaz taki: jany mohuć kvitnieć», — kaža aŭstralijski prafiesar Sajman Marhinsan, jaki daśleduje vyšejšuju adukacyju.

Kamientary da artykuła