«Ці вартыя прынцыпы страчаных гадоў жыцця?» Наталля Дуліна — пра калонію, высылку і жыццё пасля гэтага

Былая дацэнтка кафедры італьянскай мовы МДЛУ Наталля Дуліна прайшла арышты, звальненне, суд і калонію. У чэрвені 2025 года яе разам з групай палітвязняў гвалтоўна вывезлі з Беларусі ў Літву. У інтэрвʼю «Белсату» Дуліна расказвае пра закрыты працэс і адмову ад прашэння аб памілаванні, пра прынцып «не вер, не бойся, не прасі», пра жыццё пасля вызвалення і пра сваю мару.

Выкладчыца і былая палітзняволеная Наталля Дуліна. Вільня, 22 кастрычніка 2025 года. Яна адпрацавала 29 гадоў у Менскім лінгвістычным універсітэце, была дацэнтам кафедры італьянскай мовы. Была ў зняволенні з кастрычніка 2022 года. 21 чэрвеня 2025 года Наталля была вызваленая і прымусова вывезеная разам з іншымі палітвязнямі ў Літву. Фота: Белсат

«Калі паеду — гэта будзе мой выбар, і я не хачу потым адчуваць віну»

Прайшоўшы праз суткі за ўдзел у студэнцкіх акцыях 2020 года і суткі за пратэст супраць уварвання Расіі ва Украіну, Наталля Дуліна разумела, што наступны арышт можа скончыцца турмой.

— Што трымала вас у Беларусі, калі вы ўжо разумелі, што рызыкуеце свабодай?

— У 2022 годзе я сядзела на сутках і ўжо тады разумела, што працяг непазбежны. Бачыла людзей, якія таксама спачатку адбылі адміністратыўны арышт, а потым усё ж атрымлівалі крыміналку. Было лагічна, што і мяне гэта чакае. Хоць, калі шчыра, чалавек уладкаваны так, што дзесьці ўнутры ўсё роўна спадзяецца: а раптам абыдзе. Напэўна, я таксама спадзявалася. Мне не хацелася пускацца ў рызыкоўныя рашэнні, мяняць жыццё. З гадамі я стала асцярожнейшай — не палахлівай, але мне стала не вельмі камфортна рэзка мяняць жыццё. Калі сябры казалі: «Трэба зʼехаць», я адмаўлялася.

Выкладчыца і былая палітзняволеная Наталля Дуліна. Вільня, Літва. 22 кастрычніка 2025 года. Фота: Белсат

Была і іншая прычына: пачуццё адказнасці. У мяне тады было чатыры каты і пажылая мама: бадзёрая, дзейная, але ўсё ж не маладая. Я не хацела, каб яна займалася жывёлінамі, як падчас маіх ранейшых затрыманняў. Я працавала, магла зарабляць, і кінуць усё — зрабіць безадказна.

Мама казала: «Калі цябе пасадзяць, я магу не дачакацца». А я адказвала: «Калі мяне пасадзяць — гэта не мой выбар, я нічога не магла зрабіць. А калі паеду — гэта будзе мой выбар, і я не хачу потым адчуваць віну».

Напэўна, гэта і ёсць чысты чалавечы эгаізм, але тады я менавіта так гэта адчувала.

— Ваша мама цяпер жывая?

— Так. Мы бачыліся, яна прыязджала ў Літву. Так што ўсё ў парадку. Цяпер яна ўзяла на сябе адказнасць за катоў — і гэта яе трымае. Хоць стамляецца, вядома, але каты даюць ёй станоўчую энергію. Яна кажа: «Пакуль яны ёсць, я павінна падымацца».

«Ці вартыя прынцыпы страчаных гадоў жыцця?» — «Вартыя»

У кастрычніку 2022 года Наталлю Дуліну затрымалі. Яе абвінавацілі паводле двух артыкулаў Крымінальнага кодэксу: ч.1 арт. 342 — за «актыўны ўдзел у дзеяннях, якія груба парушаюць грамадскі парадак» падчас студэнцкіх пратэстаў 2020 года, і ч. 1 арт. 361‑4 — за «садзейнічанне экстрэмісцкай дзейнасці» пасля ўдзелу ў культуралагічнай праграме на «Еўрарадыё». Прысуд ёй вынеслі праз два месяцы: 3,5 года калоніі.

Выкладчыца і былая палітзняволеная Наталля Дуліна. Вільня, Літва. 22 кастрычніка 2025 года. Фота: Белсат

— Чаму ваш суд быў закрыты?

— Звычайна рашэнне аб тым, што працэс пройдзе ў закрытым рэжыме, прымаецца на першым судовым пасяджэнні. Але ў маім выпадку рашэнне зрабіць працэс закрытым было прынятае яшчэ да пачатку суда. Я падала хадайніцтва, каб працэс быў адкрыты: публічнасць дапамагае абʼектыўнасці. Натуральна, адмовілі — матывуючы «бяспекай сведак» і «матэрыяламі, якіх нельга выдаваць».

— Ці чакалі вы такога прысуду?

— Напэўна, так, бо мой адвакат сказаў, што на «хімію» мяне не адпусцяць — гэта 100 адсоткаў. І што прысуд будзе не меншы за 3 гады.

— Вы адмовіліся пісаць прашэнне аб памілаванні. Ці вартыя прынцыпы страчаных гадоў жыцця?

— Вартыя.

Калі мяне прыніжае хтосьці — гэта ягоныя праблемы. А калі я прыніжаю сябе, гэта ўжо мае. Жыццё паказала, што я мела рацыю. Так, хтосьці пісаў на памілаванне і выходзіў, хтосьці — не. Але выпускалі ў асноўным тых, каму сядзець заставалася зусім няшмат. Мне — паўгода. Здавалася б, дробязь. Але я не прызнавалася і не прасіла. Значыць, выпусціць — паказаць, што ўлады «вялікадушныя», — не атрымлівалася.

Былая палітзняволеная Наталля Дуліна на канферэнцыі «Новая Беларусь». Варшава, Польшча. 9 жніўня 2025 года. Фота: Рауль Дзюк / Белсат

«Не вер, не бойся, не прасі»

Для выкладчыка, якому звыклыя аўдыторыі і кнігі, апынуцца ў цеснай камеры з бетоннай падлогай — выпрабаванне. Але яшчэ цяжэй было зразумець, што ў закрытым свеце дзейнічаюць свае правілы.

— Што аказалася самым цяжкім — умовы ці атмасфера?

— Самае страшнае — ІЧУ і ЦІП на Акрэсціна: цесныя камеры, уначы холадна, удзень душна, без прагулак. У СІЗА лягчэй: свае пасцелі, гарбата і кава з перадачаў, гародніна, вітаміны. Далей шмат што залежала ад людзей у камеры.

На Акрэсціна былі толькі палітычныя і пара жанчын без месца жыхарства — спецыяльна, каб нам было цяжэй: каранавірус, вошы. А ў СІЗА самыя розныя людзі: палітычныя, эканамічныя, адну жанчыну абвінавачвалі ў забойстве (дарэчы, яна вельмі любіла чытаць, і не толькі любоўныя раманы).

Людзі трапляліся розныя: часам удавалася стварыць нармальныя адносіны, часам здараліся канфлікты. У кожнай камеры знаходзілася «сматрашчая», свая «гаспадыня». Я разумела, што з такімі лепш не звязвацца, але калі на мяне наязджалі — заўсёды стаяла за сябе. Нікому не скардзілася. Ніколі.

У калоніі мне не спадабалася. Гэта закрытая супольнасць, як армія ці школа: іерархія, старэйшыя, актывісты. Адміністрацыі зручна, калі зняволеныя самі сочаць за іншымі. Калі кагосьці трэба пакараць, то проста ствараюць сітуацыю — напрыклад, падкідваюць забароненае.

Але я адаптавалася, стварыла сваю прастору. Калі канфлікты — разбіралася сама. Начальству ніколі не скардзілася, нават калі людзі дазвалялі недапушчальнае. Ставіла на месца, але без скаргаў.

«Не вер, не бойся, не прасі» — вельмі правільныя словы. «Не вер» — таму што яны хлусяць, увесь час хлусяць. «Не бойся» — бо баяцца позна. «Не прасі» — бо калі папросіш, потым абавязкова пра гэта нагадаюць, і нават дробязь могуць павярнуць супраць цябе.

Выкладчыца і былая палітзняволеная Наталля Дуліна. Вільня, Літва. 22 кастрычніка 2025 года. Фота: Белсат

— Як у калоніі складваліся адносіны з іншымі зняволенымі і адміністрацыяй?

— Мяне перыядычна пераводзілі з аднаго атрада ў іншы. І ў апошнім была агрэсіўная абстаноўка. Там і начальніца была цяжкі чалавек, рэзкі. Было прынята чапляць палітычных, падбіваць, правакаваць на канфлікты. Я старалася не рэагаваць, але калі краналі асабіста — адказвала. Некаторыя дзяўчаты, намякаючы на маю жоўтую бірку, маглі сказаць: «Вы са сваім статусам не павінны так сябе паводзіць». Гэта казаў і куратар: «Ну, вы ж разумееце, вам нельга ў канфлікты, у вас асаблівы статус». Я яму адказвала: «У мяне статус асуджанай. Усё астатняе — у вашай галаве».

З такімі людзьмі — я маю на ўвазе і тых, хто ў атрадзе ціснуў на палітвязняў, і тых, хто гэта заахвочваў, — як з жывёлінамі: яны адчуваюць страх. Калі баішся — нападуць. А калі спакойны — то не крануць.

Я часта думала пра гэта. Не скардзілася, не пляткарыла. Казала ўсё адкрыта. Часам папярэджвалі: «Не выказвайце незадаволенасці начальству». Але я лічыла: калі думаю нешта — кажу наўпрост. І не таму, што гэта адвага, — а таму, што праўда.

Так я і выжыла.

«Мяне проста выкінулі. Гэта гвалт, горшы за фізічны»

21 чэрвеня гэтага года, пасля візіту ў Мінск спецпрадстаўніка прэзідэнта ЗША Дональда Трампа Кіта Келага, з беларускіх турмаў вызвалілі 14 палітвязняў, сярод іх і Наталлю Дуліну. Людзей адразу вывезлі за мяжу, у Літву.

Былы палітвязень Кірыл Балахонаў, бізнэсовец Сяргей Шэлег, былая выкладчыца МДЛУ Наталля Дуліна вітаюць Святлану Ціханоўскую на прэс-канферэнцыі з удзелам шасці палітвязняў, вызваленых 21 чэрвеня. Агулам вызвалілі 14 палітзняволеных, сярод якіх быў блогер Сяргей Ціханоўскі. Вільня, Літва. 22 чэрвеня 2025. Фота: Белсат

— Як выглядала ваша вызваленне?

— Аднойчы раніцай да нас прыходзіць аператыўнік і кажа: «Дуліна, збірайся. Усе рэчы, што ёсць у лядоўні, маразілцы, усё». Звычайна гэта значыць, што пераводзяць у іншы атрад. Але тады ніякіх прыкметаў пераводу не было. Проста: «Збірайся».

Папрасілі дзяўчатак дапамагчы данесці рэчы — мы аднеслі іх да будынка, дзе быў каранцінны атрад, ён бліжэй за ўсё да выхаду. Там кантрольны пункт, далей — прамзона і брама. Звычайна праз гэтую браму праходзілі тыя, каго выпускалі па памілаванні. Са мной была яшчэ адна зняволеная з падвойным грамадзянствам — беларускім і шведскім. Яна жыла ў Швецыі, прыехала ў Беларусь да бацькі, і там яе затрымалі.

Мы не разумелі, што адбываецца. Падазрэнняў было шмат — ад поўнага вызвалення да «новага артыкула» і этапу. Нас завезлі ў СІЗА КДБ.

— Што вы адчулі, калі зразумелі, што гаворка ідзе пра прымусовую высылку?

— У «амерыканцы» мы правялі ноч, а раніцай нас закавалі ў кайданкі, надзелі мяхі на галаву і павезлі далей. Тады ў галаву прыйшла гісторыя з немцам, якога асудзілі на расстрэл [гаворка пра Рыка Крыгера. — Рэд.], і якога абмянялі на нейкага расейца. І жахнулася: у мяне ж нікога няма за мяжой. У іншых — родныя ў Польшчы, Літве, Нямеччыне. А я — адна.

Выкладчыца і былая палітзняволеная Наталля Дуліна. Вільня, Літва. 22 кастрычніка 2025 года. Фота: Белсат

На мяжы нас перасадзілі ў мікрааўтобус. Потым прыйшлі амерыканцы. Я была ў жаху. За мной сядзелі Ціханоўскі, побач Міхайлаў [вызваленыя палітвязні Сяргей Ціханоўскі і Дзмітрый Міхайлаў. — Рэд.]. Яны размаўляюць з амерыканцамі, я пытаюся: «Што наогул адбываецца?» Потым не вытрымала: «А нас на каго ці што мяняюць?» Яны змоўклі. Я кажу: «Я не хачу. Я хачу дадому».

Я думала: я ж нічога не падпісвала, не прасіла, каб мяне вывозілі. Чаму я тут? Адчуванне было, як быццам цябе выдзіраюць з жыцця, дзе ўсё было зразумела, нават калі дрэнна, і кідаюць у пустэчу.

Ужо пазней у Вільні, разбіраючы рэчы, я зразумела, што ўсе мае паперы зніклі. Ні прысуду, ні апеляцыйнага рашэння, ні дакументаў у справе. Усё, што было пры нас, знікла. Усё, што ў мяне засталося, — гэта пашпарт.

— Вас даставілі ў Вільню. Хто дапамог вам у першыя дні?

— Беларусы, наша дыяспара, нашы арганізацыі. Нас рассялілі — нас жа было няшмат, пяць чалавек з беларускім грамадзянствам. Астатнія замежнікі.

Ціханоўскаму было дзе жыць [усміхаецца], а нас пасялілі ў шэлтар. Адразу далі тэлефоны, сувязь, першую матэрыяльную дапамогу. Умовы былі выдатныя, можна было жыць пару месяцаў.

Першыя два дні я была ў шоку, у абурэнні. Думаю: як гэта так — без працэдуры, без рашэння, проста вывезлі. Калі мяне судзілі, хоць была бачнасць выканання закону: следства, прысуд, апеляцыя. А тут — нічога.

Бізнесовец Сяргей Шэлег, былая выкладчыца МДЛУ Наталля Дуліна і журналіст Ігар Карней падчас прэс-канферэнцыі з удзелам шасці палітвязняў, вызваленых 21 чэрвеня. Вільня, Літва. 22 чэрвеня 2025. Фота: Белсат

Калі я падавала дакументы для атрымання дазволу на жыхарства, міграцыйная служба папрасіла паказаць у анкеце, дзе я была апошнія некалькі гадоў. А дзе я была? У турме, з якой мяне вывезлі таемна. 

— Як вы ўспрымаеце саму ідэю такога вызвалення — без права застацца ў краіне?

— Вельмі дрэнна. Шмат для каго, у каго сем'і ўжо тут, гэта палёгка — яны ўзʼядналіся з блізкімі. А я — не. Мяне проста выкінулі. Гэта гвалт, горш за фізічны.

Я, можа, іранізую, але гэта зневажальна. Гэта як другое пакаранне. Мы адседзелі амаль усе, засталіся месяцы. І раптам выкінулі, адно пакаранне змянілі іншым.

Тэарэтычна, я магла б вярнуцца. Можа, калі-небудзь і вярнуся. Гэта мой план Б. Калі не дадуць ДНЖ або пачнуцца новыя праблемы — паеду. Хай хоць у турму, але дадому. Мяне ж не расстраляюць на мяжы, праўда? Хоць — хто ведае. Але калі ты прадумваеш горшы варыянт, становіцца лягчэй. Як раяць псіхолагі: уяві самае дрэннае, і яно перастае быць страшным.

«Свабода — яна ўсярэдзіне»

— Прайшло ўжо некалькі месяцаў пасля таго, як вы апынуліся не са сваёй волі ў Літве. Ці ўдалося прыйсці ў сябе фізічна, эмацыйна, псіхалагічна?

— Так, даволі хутка. На другі дзень родныя сказалі: «Мы разумеем усё, але радыя, што ты вольная». І я падумала — калі гэта прынесла радасць блізкім, значыць, яно таго было варта.

Выкладчыца і былая палітзняволеная Наталля Дуліна. Вільня, Літва. 22 кастрычніка 2025 года. Фота: Белсат

Потым знайшла кватэру, зняла яе сама. Зрабіла крок да самастойнасці — адчула, што зноў кантралюю жыццё. Пасля ўсіх тых гадоў, калі ты не вырашаеш нічога, гэта шмат значыць. 

— Вы ўжо выкладаеце італьянскую мову?

— Я чакаю дазвол на жыхарства. Тады змагу афіцыйна працаваць, стаць падатковым рэзідэнтам, плаціць падаткі.

— Ці думаеце пра выкладанне ва ўніверсітэце?

— Хутчэй не. Калі мяне звольнілі з МДЛУ, я зразумела, што нават калі ўсё зменіцца, вяртацца туды не хачу. Сваё адпрацавала, хочацца іншага. У мяне групавыя анлайн-заняткі са студэнтамі — гэта прыемны досвед, але не ўніверсітэт у ранейшым выглядзе.

— Як вы бачыце ўласную будучыню? Дзе і чым хочаце займацца?

— Ідэальны варыянт — вывучыць літоўскую і пайсці працаваць куды-небудзь у прытулак для жывёлін. Я ўжо казала, мне трэба быць побач з жывёлінамі, гэта дае мне раўнавагу. Яны супакойваюць. Без мовы пакуль складана, але ўсё роўна хачу паспрабаваць. Можа, пайсці валанцёрам у прытулак або заапарк. Мне проста важна, каб вакол былі жывыя істоты, якія не прычыняюць болю.

Калі ў тэорыі атрымаю даведку аб вызваленні, можа, тады ўдасца аформіць нейкую пенсію. Але, калі шчыра, я ў гэта не вельмі веру: аформіць беларускую пенсію цяпер — гэта ўжо з вобласці фантастыкі. Так што працаваць усё роўна давядзецца. Але я не супраць. Праца — гэта таксама спосаб адчуваць, што ты жывеш.

Выкладчыца і былая палітзняволеная Наталля Дуліна. Вільня, Літва. 22 кастрычніка 2025 года. Фота: Белсат

— Што для вас сёння свабода, і ці адчуваеце вы яе ў поўнай меры?

— Свабода — яна ж усярэдзіне. Калі чалавек не баіцца, значыць, ён вольны. Таму што страх скоўвае, не дае рухацца, прымушае рабіць не тое, што хочаш, ці замінае рабіць тое, што хочаш. Усё ўпіраецца ў страх, ён як ланцуг.

Несвабода — калі ты вымушаны пераступаць праз сябе, выконваць чужыя загады, нават калі яны супраць твайго сумлення. Таму, як бы дзіўна ні гучала, нават у калоніі я адчувала сябе вальнейшай, чым тыя, хто там працаваў. Таму што я магла быць у гармоніі з сабой. Я ведала, што раблю тое, што лічу правільным. А яны — не. Тое, што я была за кратамі, не значыла, што ў мяне забралі свабоду. Думкі ж не адбіраюць.

А цяпер — так, я адчуваю свабоду. Не на сто адсоткаў, бо няма дому, але адчуваю.

— Пасля ўсяго перажытага ці засталося пачуццё злосці або нянавісці?

— У мяне часта пытаюцца: «А як ставіцца да тых, хто вас саджаў, хто біў?» Я адказваю: калі чалавек парушыў закон, ён павінен адказаць. Але я не маю нянавісці. Гэта не дабрыня, гэта абыякавасць. Яны мне не цікавыя. Я пераключаюся на тых, хто пацярпеў.

Каментары да артыкула