U Minsku byŭ svoj šedeŭr Albrechta Dziurera. Dzie jon ciapier?
Adna z dobra viadomych žyvapisnych rabot niamieckaha mastaka Albrechta Dziurera, «Partret vieniecyjanki», niekali zachoŭvałasia ŭ rezidencyi rodu Vańkovičaŭ na Minščynie. Jašče ŭ 1918 hodzie pałatno razam z tvorami Rembranta, Halbiejna i Brejhiela vystaŭlałasia ŭ Minsku, ale ciapier znachodzicca ŭ kalekcyi adnaho z zachodnich muziejaŭ. «Minski Dziurer» byŭ navat na banknotach niamieckich marak, ale ŭ Biełarusi pra karcinu ničoha nie viedajuć.
«Partret vieniecyjanki» pracy Albrechta Dziurera. 1505 h. Z kalekcyi Muzieja historyi mastactvaŭ u Vienie. Fota: Wikimedia Commons
Pra svaju kolišniuju znachodku ŭzhadaŭ sacyjołah Alaksiej Łastoŭski, jaki narešcie pabačyŭ karcinu na svaje vočy ŭ ekspazicyi Vienskaha muzieja historyi mastactvaŭ.
Niekalki hadoŭ tamu jon niečakana vyjaviŭ, što adna z najvažniejšych i najviadomiejšych prac Albrechta Dziurera, «Partret vieniecyjanki» 1505 hoda, u pačatku minułaha stahodździa jašče zachoŭvałasia ŭ adnoj z rezidencyj Vańkovičaŭ na Minščynie. Heta źmianiaje ŭjaŭleńnie pra kaštoŭnaść mastackich zboraŭ, sabranych miascovaj šlachtaj.
Minskaje koła i minskaja vystava
U 1916 hodzie ŭ Minsku pačało dziejničać miascovaje adździaleńnie Varšaŭskaha tavarystva achovy zdabytkaŭ minułaha — tak zvanaje Minskaje koła. U razhar Pieršaj suśvietnaj vajny jaho ŭdzielniki jeździli pa siadzibach i rezidencyjach Minščyny, apisvali i častkova źbirali histaryčnyja i mastackija kaštoŭnaści. Častku tvoraŭ nabyvali, častku brali na depazit.
Heta mieła nie tolki navukovy, ale i praktyčny sens: kaštoŭnaści mahli źniknuć padčas evakuacyi ŭhłyb Rasijskaj impieryi, a paśla — u viry revalucyi, hvałtu i rabaŭnictva. Zbory Minskaha koła ŭrešcie apynulisia ŭ fondach Nacyjanalnaha muzieja ŭ Varšavie, kudy ich vyvieźli ŭ 1919—1920‑ch hadach. Dobra prasočvajecca los mnohich tvoraŭ miascovych majstroŭ — Damiela, Rustema, Smuhleviča, Pieški i inšych.
Žanočy partret pracy Albrechta Dziurera ŭ numary časopisa «Tygodnik Ilustrowany» za 1918 hod
Ale važnaj častkaj hetaha prajekta stała i fotainvientaryzacyja šlachieckich kalekcyj Minščyny. Mienavita ŭ numarach 21—22 časopisa «Tygodnik Ilustrowany» za 1918 hod, u publikacyi pra dziejnaść Minskaha koła, Łastoŭski natrapiŭ na čorna-bieły zdymak žanočaha partreta z podpisam, jaki adnaznačna prypisvaŭ jaho Albrechtu Dziureru.
U samim tekście imia Dziurera zhadvajecca tolki adnojčy — u radku, dzie razam ź im stajać Rembrant, Halbiejn i Brejhiel. Mienavita tvory hetych jeŭrapiejskich majstroŭ, raniej nieviadomyja daśledčykam, supracoŭniki Minskaha koła vyjavili ŭ šlachieckich zborach na Minščynie.
Retraśpiektyŭnaja vystava ŭ Minsku. Partret pracy Dziurera visić na zdymku źleva ŭnizie
Partret Dziurera možna bačyć i na ahulnaj fatahrafii pamiaškańnia, dzie ŭ 1917—1918 hadach u Minsku pravodziłasia retraśpiektyŭnaja vystava polskaha mastactva, arhanizavanaja Minskim kołam. Na tym ža zdymku prysutničajuć i viadomyja minskija mastaki — Hienrych Vajsienhof i Zianon Lenski.
Ale hety žanočy partret akazaŭsia nie niejkaj zahadkavaj karcinaj, stračanaj u nastupnyja dziesiacihodździ, a dobra viadomaj siońnia pracaj, jakaja fihuruje pad nazvaj «Partret vieniecyjanki» i ciapier zachoŭvajecca ŭ kalekcyi Vienskaha muzieja historyi mastactvaŭ.
Razhadka taho, jak tvor Dziurera pieramiaściŭsia ź Minska ŭ Vienu, vidavočna, kryjecca ŭ pravienansie, pryviedzienym na sajcie muzieja: u 1923 hodzie karcinu nabyli ŭ jaje ŭładalnika — Vitalda Klemiensa Vańkoviča.
Chto taki Vitald Klemiens Vańkovič
Pra hetaha čałavieka viadoma davoli šmat. Jon naradziŭsia ŭ 1888 hodzie ŭ Varšavie, ale ŭžo ŭ 1898‑m kanfirmavany ŭ Minskim kafiedralnym sabory. Pachodziŭ ź linii rodu, jakoj naležali majontki ŭ Ihumienskim paviecie — Šypiany, Śmiłavičy i Alesina.
Jaho baćka, Pavieł Vańkovič, uznačalvaŭ Radu rodu Vańkovičaŭ i Tavarystva ŭzajemnaj dapamohi dvaran Vańkovičaŭ. Sam Vitald atrymaŭ dobruju adukacyju — vučyŭsia ŭ Kiembrydžskim univiersitecie, paśla ŭ adrodžanaj polskaj dziaržavie zrabiŭ chutkuju dypłamatyčnuju karjeru.
Konsuł polskaj ambasady ŭ Vašynhtonie, Vitald Klemiens Vańkovič, paśla vizitu da dziaržaŭnaha sakratara ZŠA ŭ 1938 hodzie. Fota: Wikimedia Commons
Heta daje padstavy śćviardžać: kali viadomy siońnia «Partret vieniecyjanki» byŭ nabyty vienskim muziejem mienavita ŭ Vańkoviča, to pierad tym karcina, chutčej za ŭsio, znachodziłasia ŭ adnoj ź jahonych rezidencyj na Minščynie.
Na žal, pa apisańniach majontkaŭ, apublikavanych polskim daśledčykam Ramanam Aftanazi, pakul niemahčyma vyznačyć dakładnaje miesca, dzie mahła zachoŭvacca karcina, ale najbolš vierahodna, što heta byli Minsk, Ślapianka abo Śmiłavičy.
Ad Minščyny da Vienskaha muzieja
U 1919—1920 hadach, kali balšaviki raspačali nastup na terytoryi, zaniatyja polskim vojskam, i ŭrešcie zaniali Minsk, karcina Dziurera razam ź inšymi siamiejnymi kaštoŭnaściami rodu Vańkovičaŭ była vyviezienaja ŭ Varšavu.
Pieramiaščeńnie siamiejnych kaštoŭnaściaŭ pamiž Minskam i Varšavaj jurydyčna było całkam zakonnym. Inšaja sprava — prodaž značnych tvoraŭ mastactva za miežy Polščy. Tut historyja vyhladaje bolš ćmianaj.
U internecie isnuje bajka pra toje, što nibyta pry atrybucyi karciny nie raspaznali Dziurera, čym skarystaŭsia niejki makler Švarc, jaki vykupiŭ jaje za nievialikuju sumu, a paśla pierapradaŭ jaje «bierlinskamu muzieju» ci ŭ Vienu.
«Partret vieniecyjanki» pracy Albrechta Dziurera ŭ ekspazicyi Muzieja historyi mastactvaŭ u Vienie. Fota: Wikimedia Commons
Adnak hetaja viersija nie supadaje z faktami: pavodle muziejnych zapisaŭ, karcinu vienskamu muzieju pradaŭ nie mifičny Švarc, a sam Vitald Klemiens Vańkovič.
Łastoŭski prapanuje inšuju, bolš pryziemlenuju viersiju. Paśla Ryžskaj mirnaj damovy pradstaŭniki rodu Vańkovičaŭ faktyčna stracili svaje radavyja majontki, jakija zastalisia pa toj bok miažy z Savieckaj Biełaruśsiu. Kab zabiaśpiečyć svajo isnavańnie, im treba mieć srodki. Prodaž karciny Dziurera stanovicca adnym ź vidavočnych resursaŭ.
Dypłamatyčny status Vitalda Vańkoviča moh značna spraścić vyvaz kaštoŭnaści ŭ Vienu bieź lišnich pytańniaŭ i ekśpiertyz. Pry hetym, miarkujučy pa zapisach, byli zrobleny kroki, kab zabłytać pravienans: u vienskich dakumientach partret paznačany jak tvor z ułasnaści «litoŭskaj» arystakratyčnaj siamji.
Na dvary 1923 hod, Polšča i Litva znachodziacca ŭ stanie pastajannaha kanfliktu, a Vańkovič — polski dypłamat. Tamu zhadka pra «litoŭskuju siamju» vyhladaje nie daninaj histaryčnaj «lićvinskaści», a sprobaj schavać sapraŭdnych pradaŭcoŭ i paźbiehnuć skandału, źviazanaha z vyvazam kaštoŭnaści.
Anałohiju Łastoŭski bačyć u pavodzinach Albrechta Radziviła, jaki ŭ 1920‑ia hady raspradavaŭ daśpiechi ź Niaśvižskaj zbrajoŭni na brytanskich aŭkcyjonach pad paznakaj «zbroja nieviadomaha ruskaha kniazia».
U tym vypadku schavać ślady nie ŭdałosia: u Polščy razhareŭsia maštabny skandał. U vypadku z Vańkovičam prodaž karciny Dziurera prajšoŭ značna cišej, choć z punktu hledžańnia zakonaŭ i statusu kulturnych kaštoŭnaściaŭ taksama byŭ prablemnym.
«Atłantyda» šlachieckich kalekcyj
Historyja ź Dziureram pakazvaje ahulnuju situacyju z daśledavanaściu mastackich kalekcyj na terytoryi Biełarusi. Usio, što źbirali miascovyja rody, — ad žyvapisu i skulptury da zbroi i dekaratyŭna-prykładnoha mastactva, — u značnaj stupieni zastajecca «nieviadomaj ziamloj» dla biełaruskaj navuki.
«Partret vieniecyjanki» pracy Albrechta Dziurera na banknocie naminałam 5 niamieckich marak.
Siarod bahatych mastackich kalekcyj, jakija dahetul nie vyvučany, možna nazvavać halereju Oštarpaŭ u Dukory, kalekcyju Lenskich u Sule, zbory Hienryka Vajsienhofa ŭ Rusakovičach. Navat kalekcyja Juryja Kabylinskaha ŭ Minsku, faktyčna pieršy viadomy muziejny zbor u biełaruskaj stalicy, dahetul nie byŭ sistemna daśledavany.
Łastoŭski paraŭnoŭvaje ŭsie hetyja niezadakumientavanyja kalekcyi z Atłantydaj.
Pakul možna tolki kanstatavać, što ŭ pačatku XX stahodździa na Minščynie zachoŭvaŭsia adzin z pryznanych šedeŭraŭ suśvietnaha mastactva — i heta amal całkam prajšło mima ŭvahi biełaruskich historykaŭ i mastactvaznaŭcaŭ.