Ličyli abjom popiełu. Adkul uziaŭsia novy lik źniščanych u Traściancy — 546 tysiač čałaviek?

Zajaŭleny Hienieralnaj prakuraturaj Biełarusi novy lik źniščanych u Traścianieckim łahiery śmierci bolš čym udvaja pieravyšaje kolkaść, pryniatuju za savieckim časam, i ŭ dziasiatki — kansiervatyŭnyja padliki sučasnych daśledčykaŭ. Tłumačym, adkul uziaŭsia novy lik achviar i jaki bližejšy da praŭdy.

Abśledavańnie štabiela biarvieńnia sa spalenymi ludźmi. 1944 h.

Dniami Hienieralnaja prakuratura Biełarusi zajaviła, što inicyjavała «aktualizacyju źviestak» ab kolkaści zahinułych u samym bujnym na akupavanaj terytoryi SSSR łahiery śmierci «Traścianiec» i što tam nasamreč pachavana nie 206,5 tysiačy, jak ličyłasia raniej, a 546 tysiač čałaviek. 

Hetuju zajavu Hienprakuratura supravadziła dziŭnym kancylaryzmam «jurydyčna paćvierdžany fakt», jaki nie śviedčyć pra dadatkova znojdzienyja dokazy.

Demanstravać ličby źniščanych u kancłahiery pad Minskam, jakija istotna adroźnivajucca ad aficyjnych, biełaruskija prakurory pačali jašče ŭvosień 2023 hoda.

Vystupleńnie prakurora Dźmitryja Łukjanava ŭvosień 2023 hoda. Fota: telehram-kanał Unutranych vojskaŭ MUS

U svajoj ciapierašniaj zajavie Hienprakuratura spasyłajecca na archiŭnyja akty Nadzvyčajnaj dziaržaŭnaj kamisii pa rasśledavańni złačynstvaŭ niamiecka-fašysckich zachopnikaŭ ad 25 lipienia i 13 žniŭnia 1944 hoda. 

Usie hetyja dakumienty, u tym liku pa Minskaj vobłaści, byli apublikavanyja ŭ niekalkich zbornikach u 2019 hodzie.

Cikava, što adnym sa składalnikaŭ (jaho imia idzie pieršym u vialikim śpisie) staŭ rasijski impierski historyk Alaksandr Dziukaŭ, viadomy svaim zmahańniem z asobaj Kastusia Kalinoŭskaha. Jak i ŭ vypadku z Kalinoŭskim, tut Dziukavu možna tolki padziakavać za toje, što ŭ publičny dostup trapili dakumienty, jakija da taho pylilisia ŭ archivach i byli viadomyja tolki vuzkim śpiecyjalistam. 

Paraŭnaŭšy hetyja dva dakumienty, zhadanyja Hienprakuraturaj, možna zaŭvažyć, što jana pryniała da ŭvahi tolki raniejšy ź ich.

Reštki viaźniaŭ Traścianca, spalenych na biarvieńni. Fota z fondaŭ BDAKFFD

«Kamisija, uličvajučy pakazańni śviedak, kolkaść i pamiery mahił, kolkaść trupaŭ i abjom popiełu i kostak u mahiłach, ličyć, što pavodle samych minimalnych padlikaŭ u rajonie łahiera Traścianiec fašysckimi ludajedami źniščana 546 tysiač čałaviek, ź ich u 34 mahiłach pachavany reštki (popieł i kości) 476 tysiač čałaviek, u piečy spalena 68 tysiač čałaviek, u chlavach i na biarvieńni spalena 2000 čałaviek», — havorycca ŭ Akcie Minskaj abłasnoj kamisii NDzK SSSR ab złačynstvach, ździejśnienych niamieckimi akupantami ŭ navakollach vioski Mały Traścianiec ad 25 lipienia 1944 hoda.

Praz 80 hadoŭ paśla źjaŭleńnia hetaha akta Hienieralnaja prakuratura Biełarusi nie zmahła jaho nijak udakładnić, byŭ uziaty roŭny toj lik, jaki paznačany ŭ dakumiencie — 546 tysiač čałaviek.

Heta pry tym, što praz try tydni, 13 žniŭnia 1944 hoda, taja ž Minskaja abłasnaja kamisija NDzK SSSR vydała akt ab masavym vyniščeńni cyvilnaha nasielnictva i vajennapałonnych u Minsku i jaho navakollach, u jakim udakładniła ŭłasnyja ž danyja.

«V. Vioska Traścianiec. Na 11-m kiłamietry ad Minska pa Mahiloŭskaj šašy va ŭročyščy Błahaŭščyna kala v. Traścianiec vyjaŭleny 34 jamy-mahiły, zamaskiravanyja chvajovymi i jałovymi halinami. … Z vosieni 1943 hoda niemcy z metaj utojvańnia śladoŭ svaich złačynstvaŭ zrabili raskopki mahił i spaleńnie trupaŭ. Usiaho va ŭročyšča Błahaŭščyna źniščana da 150 tysiač čałaviek.

VII. Spaleńnie trupaŭ u chlavie vioski Mały Traścianiec. U vioscy M[ały] Traścianiec vyjaŭleny spaleny chleŭ, na miescy jakoha znojdziena vielizarnaja kolkaść popiełu, spalenych i asmalenych kaściej, a taksama častkova zachavanych asmalenych trupaŭ. Pobač sa spalenym chlavom na štabieli biarvieńnia znachodziłasia 127 nie całkam zharełych trupaŭ mužčyn, žančyn i dziaciej u roznych stupieniach asmalvańnia.

Sa śviedčańniaŭ śviedkaŭ vynikaje, što spaleńnie ŭ chlavie i na štabieli biarvieńnia było ździejśniena niemcami niepasredna pry ich adstupleńni. U chlavie i na štabieli biarvieńnia było spalena kala 6,5 tysiačy čałaviek».

U punkcie nakont uročyšča Šaškoŭka, dzie ŭvosień 1943 hoda niemcy pabudavali śpiecyjalnuju kremacyjnuju pieč-jamu dla źniščeńnia trupaŭ svaich achviar, kolkaść zahinułych uvohule apuščana, i hetamu jość padstavy — popieł z kremacyjnaj piečy, pavodle słoŭ śviedak, raskidvaŭsia ŭ jakaści ŭhnajeńnia na pali dapamožnaj haspadarki łahiera. Ale ŭ vyniku ŭ aficyjnyja dakumienty trapiła acenka kolkaści źniščanych u Šaškoŭcy ŭ pamiery 50 tysiač čałaviek.

Nadpis na savieckim pomniku ŭ Traściancy. Fota: Wikimedia Commons

Ahułam atrymałasia, što ŭ vakolicach Traścianca było zabita 206,5 tysiačy čałaviek. Hetaja bolš realistyčnaja, ale ŭsio roŭna tolki acenačnaja ličba, trapiła na pomniki, aficyjnyja dakumienty i encykłapiedyčnyja vydańni.

Jak atrymałasia, što padliki achviar dajuć roźnicu ŭ bolš čym dva razy?

Pakolki heta ŭsio acenačnyja i vielmi akruhlenyja ličby, chibnaść moža dasiahać dziasiatkaŭ tysiač. Tamu my vyklučym z razhladu źviestki pra achviar u Małym Traściancy i Šaškoŭcy, jakija choć i roźniacca ŭ hetych dvuch aktach, ale mała ŭpłyvajuć na ahulny vynik. Razhledzim tolki danyja pra źniščanych va ŭročyščy Błahaŭščyna, bo tut acenki roźniacca kałasalna — na sotni tysiač, ad 476 000 da 150 000 čałaviek.

Čamu my nikoli nie daviedajemsia sapraŭdnuju ličbu

Pad nazvaj «Traścianiec» zvyčajna razumiejuć niekalki miescaŭ masavaha źniščeńnia ludziej u rajonie viosak Vialiki i Mały Traścianiec. Siudy ŭvachodziać: uročyšča Błahaŭščyna — miesca masavych rasstrełaŭ, pavodle aficyjnaj savieckaj viersii, z vosieni 1941 hoda da kanca 1943 hoda; uročyšča Šaškoŭka — miesca masavaha spalvańnia ludziej z vosieni 1943 hoda da prychodu Čyrvonaj armii; a taksama pracoŭny łahier i były kałhasny chleŭ, dzie masavyja zabojstvy adbylisia ŭ kancy červienia 1944 hoda.

Paśla taho, jak u kancy vieraśnia 1943 hoda viermacht pakinuŭ Smalensk i Čyrvonaja Armija nabliziłasia da Minska, kiraŭnictva niamieckaj słužby biaśpieki vyrašyła likvidavać ślady masavych rasstrełaŭ. U miežach sakretnaj apieracyi «1005-Mitte» śpiecyjalnaja hrupa atrymała zahad ačyścić bujnyja masavyja pachavańni ad Viciebska praz Oršu da Homiela. Hetaja apieracyja ŭklučała ekshumacyju i spalvańnie trupaŭ, paśla čaho mahiły znoŭ zasypali, kab schavać dokazy złačynstvaŭ.

U siaredzinie kastryčnika 1943 hoda hrupa «1005-Mitte» prybyła ŭ Minsk. Z kanca kastryčnika jany pačali raskopki ŭ lesie Błahaŭščyna, jakija doŭžylisia šeść tydniaŭ. U Minsku isnavali i inšyja miescy masavych pachavańniaŭ, jakija taksama płanavałasia «ačyścić» tym ža sposabam.

Ščyt z papiaredžańniem u łahiery Traścianiec. Zdymak zrobleny ŭ lipieni 1944 Nadzvyčajnaj dziaržaŭnaj kamisijaj

Znajści mahiły było lohka pa asiełaj hlebie. Vakoł terytoryi była vystaŭlena nadziejnaja achova.

U apieracyi pa źniščeńni śladoŭ masavych rasstrełaŭ u lesie Błahaŭščyna byli zadziejničany atrady śmiarotnikaŭ pa 100 savieckich vajennapałonnych. Jany pavinny byli raskopvać jamy i krukami dastavać cieły, jakija mocna raskłalisia i časta razvalvalisia na častki. 

Na śpiecyjalna zabietanavanaj placoŭcy rabili vialikija «piramidy» ź ciełaŭ i draŭniny, ablivali bienzinam i palili pa dva dni. Pobač praciahvali rasstreły, a dušahubki rehularna pryvozili novyja trupy. 

Paśla peŭnaha času ŭsich rabočych rasstrelvali i taksama spalvali, zamianiajučy ich novymi viaźniami ź minskich łahieraŭ. 

Apieracyja była stroha sakretnaj, pierapiska zabaroniena. U Bierlin paviedamleńni išli pad kodami: «Prahnoz nadvorja» — apieracyja ŭ cełym, «Vyšynia abłokaŭ» — kolkaść spalenych ciełaŭ, «Kolkaść apadkaŭ» — likvidavanaja rabočaja siła.

Popieł paśla spalvańnia prasiejvali, kab adšukać kaštoŭnaści, jakija zdavali kiraŭnikam achovy. Niespalenyja kości pieramołvali i rassypali jak uhnajeńnie, navat na kvietnikach.

Da 15 śniežnia 1943 hoda ŭsie cieły z 34 mahił byli ekshumavanyja, i pareštki spalenyja. Pieradapošniaja źmiena rabočych vyraŭniała apošniuju mahiłu i prykryła jaje halinami.

Asabovy skład zonderkamandy «1005-Centr» u Traściancy. Fota: BiełTA

Paśla hetaha kamandzir achovy Ota Holdap vystupiŭ pierad 45 vajennapałonnymi z pramovaj, padziakavaŭ za pracu i paviedamiŭ, što ich viazuć u Minsk pryniać duš. Kožnamu vydali kavałak myła i ručnik, i jany padpisali papiery ab nierazhałošvańni.

Zamiest abiacanaha transpartu da Minska ich zapichnuli ŭ padrychtavanuju dušahubku. Ich cieły vyhruzili novyja viaźni ź Minska, jakija paśla pavinny byli sami lehčy pobač ź imi, paśla čaho ich rasstralali.

Paśla kaladnaha adpačynku nacysty ŭ pačatku studzienia 1944 hoda viarnulisia ŭ Minsk i praciahnuli pracu ŭ nastupnym miescy — na chutary Pietraškieviča niedaloka ad łahiera №352 kala Masiukoŭščyny pad Minskam.

Nacysty śviadoma nie pakinuli nijakich śladoŭ ad svaich złačynstvaŭ u Minsku, pa jakich možna było b vyznačyć dakładnuju kolkaść, i nie pakinuli ŭ žyvych vykanaŭcaŭ-śviedkaŭ, jakija b mahli paviedamić pra heta. Ale ŭsio ž niekatoryja śviedčańni isnujuć. 

Jak ličyli achviar

Pieršymi pachavańni va ŭročyščy Błahaŭščyna 20-21 lipienia 1944 hoda ahledzieła kamisija, jakaja składałasia z sudmiedekśpierta E. Navumoviča, vajennaha jurysta Siamionava i staršyni lečkamisii Ivana Stalmašonka. Jany znajšli 34 jamy, prykrytyja vysachłymi halinkami asiny i jełki. Toje, što heta brackija mahiły, zdahadacca było niaciažka, bo ziamla ŭ hetych miescach prasieła. Niekatoryja z mahił dasiahali 50 m u daŭžyniu.

Pry častkovym uskryćci 5 mahił, u ich na hłybini 3 mietraŭ byli znojdzieny pieraharełyja i asmalenyja čałaviečyja kości, słoj popiełu taŭščynioj ad 0,5 da 1 mietra. Pad słojem popiełu znachodziłasia ciomna-buraja trupnaja vadkaść. U niekatorych jamach na dnie znachodziłasia asmalenaje biarvieńnie z kaściami trupaŭ, jakija lažali pad im, i rejki.

Miedycynskija ekśpierty za pracaj pa rasśledavańni złačynstvaŭ hitleraŭcaŭ u Traściancy. 1944 h.

«Liču, što ŭ hetym miescy, były les Błahaŭščyna, byli zakapany čałaviečyja trupy. Trupy praź niekatory čas byli padvierhnuty spalvańniu, i popieł zakopvaŭsia znoŭ u hetyja ž jamy. Miarkujučy pa kolkaści jam, ich pamiery, słoju popiełu, kaściej, a taksama danych śledčaha materyjału, liču, što ŭ byłym lesie Błahaŭščyna pachavana nie mieniej jak 500 000 hramadzian», — takuju vysnovu zrabiŭ Navumovič u akcie sudova-miedycynskaha ahladu ŭročyšča.

25 lipienia pachavańni ŭ Błahaŭščynie ahledzieła ŭžo bolš pradstaŭničaja kamisija. Da raniejšych jaje ŭdzielnikaŭ dałučylisia Hieroj Savieckaha Sajuza hienierał-major Vasil Kazłoŭ, piśmieńnik i deputat Michaś Łyńkoŭ, doktar Leanid Taranovič, tapohraf Vaładźko, a taksama dva žychary Małoha Traścianca.

U padpisanym im akcie ŭžo značycca značna mienšaja kolkaść zabitych — 476 tysiač čałaviek.

Čamu ličbu źmianili? Tłumačeńnie na pavierchni: 500 tysiač niaroŭna dzielicca na 34, a 476 tysiač — roŭna. Takim čynam, pavodle acenak kamisii, u kožnaj jamie musiła być pa 14 tysiač zabitych.

Praŭda, łahičniej było b akruhlić u bolšy bok — 510 tysiač pry dzialeńni na 34 daje roŭna 15 tysiač. Čamu ad hetaha varyjantu admovilisia, nieviadoma. Možna tolki zdahadvacca, što 500 tysiač było svojeasablivaj psichałahičnaj stollu. 

NDzK na miescy raskopak kremacyjnaj piečy ŭ Traściancy. 1944 h.

I tym nie mienš praź niekalki tydniaŭ kamisija pierahledzieła svaje vyniki ŭ bok značnaha skaračeńnia liku achviar nacystaŭ. Mahčyma, na heta paŭpłyvała toje, što 13 žniŭnia ŭ pracy abłasnoj kamisii ŭdzielničali pradstaŭniki sajuznaj Nadzvyčajnaj dziaržaŭnaj kamisii, u tym liku akademik Mikałaj Burdenka, a taksama ekśpierty — prafiesary sudovaj miedycyny. 

Burdenka raniej byŭ staršynioj savieckaj kamisii pa rasśledavańni akaličnaściaŭ «rasstrełu niamiecka-fašysckimi zachopnikami» polskich vajskoŭcaŭ u Katynskim lesie, jakija nasamreč byli zabityja pa rašeńni śpiecyjalnaj trojki NKUS SSSR.

Varta adznačyć, što ŭ akcie napisana nie 150 tysiač, a «da 150 tysiač», to-bok mienš za hety lik. Ale sam lik vyklikaje pytańni, bo mietodyka padliku nie tłumačycca, a 150 tysiač nie dzielacca roŭna na 34. 

Śviedčańni nacystaŭ

Padrabiaznyja apisańni taho, jak była arhanizavana praca pa vyniščeńni śladoŭ niamieckich złačynstvaŭ u Błahaŭščynie, byli ŭziatyja sa zborniku «Łahier śmierci Traścianiec 1941—1944: pamiaci achviar nacyzmu ŭ Biełarusi». U im u 2005 hodzie byŭ nadrukavany pierakaz publikacyi niamieckaha historyka Paŭla Kola «Traścianiec — łahier śmierci pad Minskam» (u aryhinale Paul Kohl. Das Vernichtungslager Trostenez: Augenzeugenberichte und Dokumente. 2003), u jakim źmieščanyja vielmi padrabiaznyja źviestki pra łahier śmierci ŭ Traściancy, jakija mahli zychodzić tolki ad niepasrednaha ŭdzielnika sakretnaj apieracyi ź niamieckaha boku: chto słužyŭ, jakoha pamieru byli budynki, jak była arhanizavana praca, kodavyja nazvy i hetak dalej.

Paŭl Błobiel, kiraŭnik apieracyi pa źniščeńni pareštkaŭ zabitych u Traściancy ludziej. Da hetaha atrymaŭ viadomaść jak niepasredny ŭdzielnik rasstrełaŭ u Babinym Jary. Fota 1 sakavika 1948 hoda

Siarod inšaha zhadvajecca i nastupnaje:

«U siaredzinie kastryčnika 1943 hoda Błobiel, jahony adjutant Charder i śpiecyjalnaja hrupa 1005 prybyli ŭ Minsk. Tut z kanca kastryčnika 1943 hoda jany musili raskapać usie 34 mahiły ŭ lesie Błahaŭščyny, u jakich znachodziłasia 150 000 ciełaŭ. U kožnaj mahile było pa 4500 trupaŭ. U Minsku byli i inšyja miescy masavych pachavańniaŭ. … U Minsk viarnuŭsia jahony adjutant Artur Charder, kab arhanizavać šaścitydniovyja raskopki z 27 kastryčnika da 15 śniežnia 1943 hoda. Daśviedčany ŭ takich spravach Charder padličyŭ, što, kab praca išła bieśpierapynna, nieabchodna rabić vohnišča z 200 trupaŭ. Kali kazać pra Błahaŭščynu, to treba było zrabić 750 kastroŭ — štodnia pa 15 vohniščaŭ na praciahu 50 dzion».

Hetaja matematyka nadzvyčaj dobra (i tamu padazrona) składajecca. Na žal, mahčymaści atrymać dostup da aryhinalnaj publikacyi my nie majem, kab daviedacca, što pasłužyła krynicaj dla aŭtara — ułasnyja sproby padahnać ličby pad viadomuju savieckuju acenku, śviedčańni kahości z udzielnikaŭ apieracyi ci infarmacyja sa spravazdač nacystaŭ.

Mahčyma, što krynicaj dla niamieckaha historyka mahli pasłužyć, jak i dla niekatorych inšych niamieckich daśledčykaŭ, materyjały sudovych pracesaŭ nad nacysckimi złačyncami ŭ paślavajennaj Hiermanii. 

Adnym sa śviedkaŭ žachlivych padziej byŭ užo zhadany staršy lejtenant Ota Holdapa — aficer viedamstva minskaj palicyi biaśpieki i SD, jaki z 27 kastryčnika da 15 śniežnia 1943 hoda, to-bok na praciahu ŭsiaho terminu dziejnaści zonderkamandy 1005 va ŭročyščy Błahaŭščyna, vykonvaŭ abaviazki namieśnika kamandzira zonderkamandy.

Padčas sudovaha pracesu Holdap, pratakoły dopytaŭ jakoha za studzień 1950 hoda zachoŭvajucca ŭ Centralnym archivie FSB Rasii (sprava № K-519289), nazvaŭ ahulnuju kolkaść achviar, čyje reštki byli vyniatyja z mahił i źniščanyja ŭ Błahaŭščynie. Pavodle jaho acenak, zafiksavanych u hetych pratakołach, zonderkamanda 1005 u toj čas spaliła cieły da 100 tysiač čałaviek.

Naturalna, što hetaja ličba nijak by nie paŭpłyvała na jaho dalejšy los, kali b jana była ŭ 10 razoŭ mienšaj ci ŭ 10 razoŭ bolšaj, tamu ŭ cełym hetyja śviedčańni možna ličyć blizkimi da praŭdy. 

Alternatyŭnyja padliki

Uvohule niamieckija daśledčyki, jakija pracujuć z pakazańniami nacysckich złačyncaŭ, aceńvajuć maštaby źniščeńniaŭ u Błahaŭščynie značna mienšymi za kansiervatyŭnuju savieckuju acenku — ad 40 da 50 tysiač, a ahułam u Traściancy — kala ci značna mienš za 60 tysiač.

Adna z pryčyn zanižanaj acenki zaklučajecca ŭ tym, što niekatoryja daśledčyki staviać pad sumnieŭ fakt praviadzieńnia ŭ Błahaŭščynie rasstrełaŭ niejaŭrejskaha nasielnictva i savieckich vajennapałonnych, pačynajučy z vosieni 1941 hoda. Jany źviazvajuć źjaŭleńnie hetaha miesca źniščeńnia vyklučna z masavymi departacyjami dziasiatkaŭ tysiač jeŭrapiejskich jaŭrejaŭ u napramku Minska ŭ 1942 hodzie. Z maja pa kastryčnik taho hoda ŭ Minskaje hieta i Mały Traścianiec prybyli 16 ešałonaŭ z amal 23 tysiačami departavanych jaŭrejaŭ, ź jakich u žyvych zastalisia tolki 75 čałaviek. Pry hetym, chto ź ich i dzie mienavita byŭ zabity, dakładna nieviadoma. 

Pra pryvoz jaŭrejaŭ u nastupnyja hady ź Jeŭropy ničoha nie viadoma, bo bolšaja častka jaŭrejskaha nasielnictva była źniščana ciaham 1942 hoda.

Acenka niamieckich daśledčykaŭ moža być zanižanaj, bo hruntujecca tolki na dakumientalnych śviedčańniach i śviedčańniach samich nacysckich złačyncaŭ. Ale acenka ŭ bolš jak paŭmiljona źniščanych u Traściancy nie padmacavana dokazami.

Brama Pamiaci ŭ Traściancy. Fota: Wikimedia Commons

Hałoŭnaje pytańnie, jakoje paŭstaje ŭ suviazi z hetym likam, i na jakoje biełaruskaja Hienprakuratura nie źbirajecca adkazvać, — adkul była ŭziataja takaja kolkaść ludziej. Heta nie tysiačy ci dziasiatki tysiač, što mahli biasśledna źniknuć u statystycy vajennych hadoŭ, a paŭmiljona čałaviek, jakich treba było b adniekul vyvieźci, kab potym źniščyć u Traściancy. Takoje masavaje źniknieńnie ludziej pakinuła b vyraznuju łakunu ŭ nasielnictvie luboj krainy, ale takich dahetul nie vyjaŭlena. 

{DONATE_PAYPAL}

Kamientary da artykuła