Łukašenka skasoŭvaje načny «suchi zakon», a ŭ Skandynavii jamu ŭžo 100 hod. Što ŭ ich atrymałasia?
Zvykły da poŭnaj dastupnaści alkaholu biełarus budzie ŭ šoku, daviedaŭšysia, jakija pakuty zaznaje žychar Skandynavii, kab vypić niečaha macniejšaha. Žorstkija praviły ŭ paŭnočnych krainach źmianiajuć ahulnuju karcinu vielmi pavolna, ale nichto nie źbirajecca ad ich admaŭlacca, piša «Radyjo Svaboda».
Kali my hladzim siońnia na bahatuju, kamfortnuju i biaśpiečnuju Skandynaviju, to ciažka pavieryć, što niekalki stahodździaŭ tamu alkahol davioŭ hetuju častku Eŭropy da miažy dehieneracyi. Bolš za 100 hadoŭ skandynaŭskija palityki zmahajucca z alkahalizmam tymi zachadami, ad jakich kateharyčna admaŭlajecca ŭłada ŭ Biełarusi.
Suvory klimat, šmat ciomnych dzion, vialikija adlehłaści miž pasieliščami i redkazasielenyja vialikija abšary viakami prymušali skandynavaŭ šukać suciašeńnia ŭ butelcy. U 1818 hodzie švedzki prapaviednik Karł Rabe pisaŭ, što harełka — heta častka švedzkaha landšaftu, što jana karysnaja dla źniasilenaha pracaj čałavieka, abaviazkovaja dla taho, chto «praz kiepskaje charčavańnie bulbaju z sollu musić napružvać siły, kab zapeŭnić biednaje žyćcio žoncy i dzieciam». Vandroŭniki, jakija ŭ XVII st. traplali ŭ Švecyju, pisali, što tam pjuć i žančyny, i dzieci. Heta pryviało da taho, što ŭ XIX st. Skandynavija pačała vymirać. U avanhardzie baraćby z alkahalizmam stała Švecyja. Ale jaje susiedzi z časam pajšli značna dalej.
Švedzki dośvied
U Švecyi pieršaje tavarystva ŭstrymańnia ad alkaholu było stvoranaje jašče ŭ 1819 hodzie. Jadrom takich arhanizacyjaŭ byli kanservatyŭnyja miaščanie, lekary, hramadzkija dziejačy, skandynaŭskija sufražystki i rabočyja aktyvisty.
U siaredzinie stahodździa nasielnictva ŭ krainie pryrastała ŭsio mienš. Skaračałasia praciahłaść žyćcia. Pryčynaj abviaścili pjanstva. U 1860 hodzie ŭ Švecyi zabaranili hnać samahonku.
Plakat na karyść «suchoha zakonu» u Švecyi, 1922.
Užo ŭ 1900 hodzie pałova deputataŭ švedzkaha Ryksdahu byli abstynentami. Praz adzinaccać hadoŭ pačali rychtavacca da «suchoha zakonu». Byŭ praviedzieny referendum, na jakim pieramahli «prychilniki» alkaholu. Ale roźnica była minimalnaja: 49,3% byli za suchi zakon, a 50,7% suprać. Heta śviedčyła, što hramadztva chacieła zmahacca z alkahalizmam.
U vyniku ŭ 1917 hodzie ŭ Švecyi ŭviali častkovy suchi zakon. Kožny darosły šved atrymaŭ tak zvany motbok, kudy rabiŭsia zapis paśla kožnaha nabyćcia alkaholu. Miesiačny limit składaŭ ad litra da čatyroch — zaležna ad uzrostu, materyjalnaj i hramadzkaj pazycyi. A kab nie było falsyfikacyjaŭ, prodaž mocnych napojaŭ byŭ dazvoleny tolki dziaržaŭnamu manapalistu — Systembolgatem. U 1955 hodzie słavutyja knižački admianili, ale i siońnia prava pradavać mocnyja alkaholnyja napoi maje vyklučna Systembolgatem. Na ŭsiu krainu 400 kramaŭ.
Dziaržava jak maha abmiažoŭvaje mahčymaści nabyć alkahol. Pradavać mocnyja napoi maładziejšym za 20 hadoŭ zabaroniena. Kramy Systembolgatem pracujuć ad 10.00 da 18.00. U niadzielu i śviatočny dni začynienyja. U zvyčajnych supermarkietach možna nabyć tolki nizkapracentny alkahol.
Jakija heta daje vyniki? Siaredni ŭzrovień spažyvańnia alkaholu ŭ Švecyi — 9,2 litraŭ čystaha śpirtu na asobu ŭ hod. U daśledavańni Ŭsiaśvietnaj arhanizacyi zdaroŭja ŭličvajucca hramadzianie, starejšyja za 15 hadoŭ. U Biełarusi hety pakaźnik na 2 litry bolšy (Biełaruś z hetym nie pahadžajecca). Spažyvańnie mocnaha alkaholu i piva ŭ Švecyi ad kanca 1970-ch padaje, raście tolki statystyka vina. Kupić jaho možna z supermarkietach. Ale cikava, što za 10 hadoŭ padtrymka volnaha prodažu vina ŭ zvyčajnych kramach źmienšyłasia ŭ Švecyi na 20%.
Niahledziačy na davoli siaredni eŭrapiejski pakaźnik spažyvańnia alkaholu, abmiežavańni na jaho prodaž usio jašče dziejničajuć. Bolš za toje, abstynenty i siońnia składajuć bolš za pałovu deputataŭ parlamentu. A heta značyć, što nijakaj radykalnaj liberalizacyi rynku alkaholu nieŭzabavie nia budzie.
Byvaje i horš. Narvehija
Krama z alkaholnymi napojami ŭ Narvehii.
Pra švedzkuju dastupnaść alkaholu mahli b tolki maryć narvežcy, jakija časam lubiać kulnuć čarku. Pra hetyja schilnaści jaskrava śviedčyć švedzkaje miastečka Stromstad na miažy z Narvehijaj. U im žyvie ŭsiaho niekalki tysiač čałaviek. Štohod tam pradajecca 5,5 młn litraŭ alkaholu. Niaciažka zdahadacca, chto tam samy časty hość. A ŭsio tamu, što narveskaja antyalkaholnaja palityka adna z samych žorstkich u Eŭropie.
Licenzijaj na prodaž alkaholu, macniejšaha za 4,75 hradusaŭ, vałodaje ŭrad. Vysokahradusnyja napoi možna nabyć tolki ŭ dziaržaŭnych kramach Vinmonopolet. Va ŭsioj Narvehii takich kramaŭ 300. Ale i tam proćma pieraškodaŭ. Kramy adčynienyja ad paniadziełku da piatnicy ad 10.00 da 18.00. U subotu da 15.00. U niadzielu Vinmonopolet začynienyja zusim, a pra načny prodaž niama navat havorki. Maładziejšamu za 20 hod tam nie pradaduć napoj z bolš čym 22 hradusami. Ceny tam časam niepasilnyja navat dla samich narvežcaŭ. Piva (0,4 litra) kaštuje kala 10 dalaraŭ. Jano volna pradajecca ŭ supermarkietach, ale tolki da 20.00. U suboty — da 18.00. Kali ž niechta časta naviedvaje Vinmonopolet, to moža čakać, što nieŭzabavie ŭ dźviery pastukaje pradstaŭnik sacyjalnaj słužby z prapanovaju dapamahčy ŭ prablemie. Infarmacyju pra naviedvańnie kramaŭ ułady majuć z bankaŭskich kartak, samaj papularnaj formy apłaty ŭ krainie.
Pić u Narvehii možna ŭ barach i restaranach, ale navat u Osła jany začyniajucca pieravažna a 3.00. Zrešty, vam i tam mohuć nie nalić, kali prykinuć na voka, što ŭžo vypili zašmat.
Kab pakaštavać alkahol, narvežcy jeździać u tak zvanyja drikkeferie, padarožžy ŭ Švecyju abo Daniju na paromach, dzie možna nie płacić myta za alkahol. Ale kolki tak možna najeździcca? Niechta vykručvajecca tym, što honić samahon doma. Ale zakup vialikich abjomaŭ cukru moža pryciahnuć uvahu ŭładaŭ.
Reklama alkaholu ŭ ŚMI Narvehii całkam zabaronienaja. A sacyjalnyja reklama zaklikaje paviedamlać u palicyju, kali darosły kuplaje alkahol niepaŭnaletniamu.
Adzinaje vyjście dla turysta — zavozić alkahol z saboju. Ale i tut niaprosta. U krainie isnuć žorstkija normy na ŭvoz vysakahradusnych napojaŭ.
Jakija heta daje vyniki? Spažyvańnie čystaha alkaholu ŭ Narvehii padaje ad 1980-ch. Bolš papularnymi stali vino i piva. U rejtynhu WHO Narvehija ŭ kancy śpisu. Spažyvańnie alkaholu ŭ Narvehii adno z najmienšych u Eŭropie — 7,5 litra. Jašče raz nahadajem, u Biełarusi heta 11,2 litra.
Iślandyja. Asablivy vypadak
Da 1989 hodu piva ŭ Iślandyi było zabaronienaje. Siońnia jano absalutny lider siarod alkaholnych napojaŭ na vyśpie.
Iślandcy pieršymi siarod krainaŭ Skandynavii ŭviali suchi zakon. U 1908 hodzie na vyśpie adbyŭsia referendum, a zabarona spažyvańnia alkoholu nabyła moc u 1915 hodzie. Jana dziejničała da 1933 hodu. Horš było ź pivam. Da 1989 hodu jaho spažyvańnie było całkam zabaronienaje.
Prodažam alkaholu ŭ Iślandyi zajmajecca dziaržaŭny manapalist. Kramy Vínbúðin pracujuć ad 11.00 da 18.00, ale nia ŭsie. Niekatoryja ad 14.00 da 18:00, a niekatoryja i ad 16.00 ciaham dźviuch hadzinaŭ. Pa niadzielach hetyja kramy začynienyja.
Iślandcy pjuć redka, ale hruntoŭna. Ciaham tydnia spažyvańnie minimalnaje, ale ŭ piatnicu i suboty žychary vyspy kampensujuć uvieś tydzień.
Čym Iślandyja moža pachvalicca asabliva, dyk heta małym pracentam spažyvańnia alkaholu siarod moładzi — 5%. Sami iślandcy źjazvajuć heta z «planam Miłkmana». Hrupa navukoŭcaŭ na čale z Harvi Miłkmanam raspracavała prahramu sacyjalizacyi moładzi na vyśpie jašče ŭ pačatku 1990-ch. Plan praduhledžvaŭ pavyšeńnie ŭzroŭniu adnosinaŭ maładych ź ichnymi baćkami, a taksama papularyzacyju sportu. Dzieciam da 16 hadoŭ zabaranili być biez nahladu baćkoŭ paśla 22.00. Za 10 hadoŭ kolkaść moładzi, jakaja pravodziła volny čas z baćkami, vyrasła ŭdvaja — da 46%. Nastolki ž, da 42%, vyrasła i kolkaść dziaciej, jakija pačali zajmacca sportam.
Jakija heta daje vyniki? Jak narvežcy i švedy, iślandcy pjuć mienš, čym biełarusy — 9,1 litra. Ale roźnica nie takaja i vialikaja. Spažyvańnie mocnaha alkaholu, adrozna ad Biełarusi, padaje. Raście zatoje spažyvańnie piva.
Finlandyja. U vioskach dazvolili pić tolki 50 hadoŭ tamu
U Finlandyi poŭnaja zabarona spažyvańnia alkaholu była ŭviedzienaja ŭ 1906 hodzie. Ale faktyčna «suchi zakon» pačaŭ pracavać u 1919-m, kali kraina stała niezaležnaj. Poŭnaja zabarona paciarpieła fijaska. Kantrabanda alkaholu stała nastolki niekantralavanaj, što ŭ 1932 hodzie finy skasavali «suchi zakon».
Finy kampensujuć unutranyja abmiežavańni paromnymi turami pa Bałtycy.
Ale… heta datyčyła vyklučna haradžanaŭ. U vioskach zabarona dziejničała ažno da 1968 hodu. Tym nia mienš i siońnia kupić alkahol u Finlandyi nia tak prosta, jak u Biełarusi. Usie napoi, macniejšyja za 4,8 hradusa, možna nabyć tolki ŭ dziaržaŭnych punktach prodažu. Kramy z alkaholem pracujuć ad 9.00 da 21.00. U niadzielu i śviaty začynienyja.
Jakija heta daje vyniki? Finski pakaźnik — 10,7 litra. Heta ŭsio jašče mienš, čym u Biełarusi. Pałovu spažyvanaha mužčynami alkaholu vypivajuć tolki 10% finaŭ. Siarod žančyn da spažyvańnia alkaholu pryznajucca ažno 90%. Heta najvyšejšy pakaźnik u Eŭropie.
A što tam u Danii?
Siarod krainaŭ paŭnočnaj Eŭropy ŭ Danii samy liberalny rynak alkaholu i samy vysoki vynik spažyvańnia alkaholu ŭ Skandynavii (biez uliku Finlandyi, jakaja aficyjna nia ličyccca skandynaŭskaj krainaj). Bolš za toje, danskaja moładź spažyvaje najbolš alkaholu va ŭsim Eŭraźviazie. Mahčyma, heta źviazana z tym, što piva i vino tam možna nabyć ad 16 hadoŭ. I pić hetyja napoi dazvolena praktyčna paŭsiul.
Piŭny rovar u Kapenhahienie.
Niekalki hadoŭ tamu daśledavańnie pakazała, što ŭ spažyvańni alkaholu ciaham apošnich 30 dzion pryznalisia 76% dziaciej va ŭzroście ad 15 da 16 hadoŭ. Papularnaść vysakahradusnych napojaŭ danskija navukoŭcy tłumačać modaj na alkahol, jakaja dazvalaje maładym ludziam rassłabicca.
Ale… maładyja dancy i tak pjuć mienš, čym raniej. U 80-ja hady dzieviać ź dziesiaci padletakaŭ va ŭzroście 13 hadoŭ pryznavalisia, što pili alkahol. Ale ŭ 90-ja hady pakaźnik pačaŭ padać. Mahčyma heta źviazana z sacyjalnymi kampanijami tłumačeńnia škody alkaholu i sa źmienami zakonaŭ. Asobam, maładziejšym za 18 hadoŭ, było zabaroniena pradavać alkahol, macniejšy za 16,6 hradusaŭ.
Jakija heta daje vyniki? Dancy za hod vypivajuć pa 10,4 litra alkaholnych napojaŭ. Jak i ŭ astatnich paŭnočnych krainach, padaje spažyvańnie mocnaha alkaholu i navat piva. Raście spažyvańnie vina.
U krainach paŭnočnaj Eŭropy ŭrady zmahajucca z žadańniem ludziej złoŭžyvać mocnymi napojami šlacham nizkaj dastupnaści i vielmi vysokich cenaŭ. I heta adbyvajecca niezaležna ad idealahičnaj afarboŭki čarhovych uradaŭ. Nastupstvam vielmi radykalnaha padychodu stała źmiena kultury pićcia. Absalutna va ŭsich paŭnočnaeŭrapiejskich krainach padaje spažyvańnie mocnaha alkaholu na karyść piva, a čaściej vina. Ale navat źmianiŭšy zvyčki svaich hramadzianaŭ, hetyja dziaržavy šmat hadoŭ nie admaŭlajucca ad žorstkich praviłaŭ, jakija ŭ Biełarusi byli mahčymyja tolki adnu noč.