Бункерны дзед. Хаменеі падчас вайны і палітычная будучыня Ірана
Адсутнасць вярхоўнага лідара Ірана аяталы Алі Хаменеі на публіцы падчас ізраільска-іранскай вайны можа стаць вызначальным момантам для яго становішча і будучыні Ісламскай Рэспублікі, піша Расійская служба Радыё Свабода.
Photo by Iranian Leader's Press Office — Handout/Getty Images
У той час як прэм’ер-міністр Ізраіля Біньямін Нетаньяху пастаянна прысутнічаў у публічнай прасторы, штодзённа выступаючы з заявамі і дэманструючы рашучасць, Хаменеі быў практычна не відаць, выпусціўшы за час канфлікту толькі два відэазвароты, адзін з якіх амаль напэўна быў зняты ў бункеры. Пасля спынення агню з’явіўся трэці відэазварот.
Сярод экспертаў і іранскай грамадскасці абвастрыліся спрэчкі пра значэнне паводзінаў рахбара (вярхоўнага лідара) падчас вайны.
Схавацца, каб выжыць
Знікненне Хаменеі — не проста пытанне, якое датычыцца стылю кіраўніцтва. Яно было наўпрост выклікана дакладнымі паведамленнямі пра тое, што ён аказаўся ў верхняй частцы ізраільскага спісу іранскіх кіраўнікоў, прызначаных да ліквідацыі.
Міністр абароны Ізраіля Ісраэль Кац публічна пацвердзіў, што Ізраіль актыўна спрабаваў забіць іранскага вярхоўнага лідара падчас канфлікту, але не змог, бо той «сышоў вельмі глыбока пад зямлю», а значыць, «не было ніякай аператыўнай магчымасці» дасягнуць гэтай мэты.
Хто такі Хаменеі?
Алі Хаменеі 86 гадоў, ён родам з Мешхеда, другога па велічыні горада Ірана. Атрымаў тэалагічную адукацыю. З пачатку 1960-х гадоў далучыўся да радыкальных колаў шыіцкага духавенства, апазіцыйных рэжыму шаха Махамада Рэзэ Пехлеві. Некалькі разоў быў арыштаваны. Пазнаёміўся з лідарам ісламскай апазіцыі аяталой Хамейні і стаў адным з яго блізкіх паплечнікаў.
Пасля рэвалюцыі 1979 года ўвайшоў у кіраўніцтва новастворанай Ісламскай Рэспублікі, некаторы час узначальваў Корпус вартавых ісламскай рэвалюцыі. У 1981 годзе быў абраны прэзідэнтам Ірана, займаў гэтую пасаду да 1989 года, калі пасля смерці Хамейні Хаменеі быў абраны вышэйшымі духоўнымі асобамі новым вярхоўным лідарам Ісламскай Рэспублікі.
Спачатку Хаменеі не хапала вагі ў колах шыіцкага духавенства і палітыкаў, аднак ён змог расставіць сваіх прыхільнікаў на ключавыя пасады і хутка атрымаў непахісны аўтарытэт.
Належыць да рэлігійных кансерватараў, у знешняй палітыцы прытрымліваецца рэзка антызаходняга і антыізраільскага курсу. Жанаты, мае чатырох сыноў і дзвюх дачок. Яго сын Маджтаба некаторы час лічыўся верагодным пераемнікам бацькі на пасадзе вярхоўнага лідара.
Лідарства пад пагрозай?
Такі незвычайны ўзровень пагрозы і рэакцыя Хаменеі вызначылі ўспрыманне яго лідарства. «Аятала Хаменеі нясе адказнасць як за тое, што прывёў свой рэжым да гэтай катастрофы, так і за яго ратаванне ў самы небяспечны момант», — сказаў у інтэрв’ю Радыё Свабодная Еўропа/Радыё Свабода Алі Ваэз, дырэктар іранскай праграмы Міжнароднай групы па крызісах.
Першы ізраільскі ўдар знішчыў верхні эшалон іранскага ваеннага камандавання і выкрыў «сур’ёзныя структурныя слабасці ў кіраўніцтве і апараце бяспекі Ірана», — лічыць Ваэз. Гэтыя няўдачы, пагоршаныя стратамі, нанесенымі ракетнаму арсеналу, ядзернай праграме і рэгіянальным проксі Ірана, прывялі да таго, што стратэгічная дактрына Ісламскай Рэспублікі апынулася ў хаосе.
«Хоць Хаменеі перажыў канфлікт як фізічна, так і палітычна, яго спадчына згубная для краіны», — сцвярджае Ваэз.
Тым не менш, некаторыя эксперты бачаць і іншыя нюансы ў тым, як Хаменеі спраўляўся з крызісам. Рас Зімт, дырэктар даследчай праграмы «Іран і шыіцкая вось» у тэль-авіўскім Інстытуце даследаванняў нацыянальнай бяспекі (INSS), адзначыў, што, нягледзячы на першапачатковы шок і страту старэйшых камандзіраў, Хаменеі ўдалося хутка прызначыць пераемнікаў — арганізацыйны подзвіг, здзейсніць які было «не так лёгка», асабліва ўлічваючы маштаб панесеных страт.
«Нягледзячы на нечаканасць, нягледзячы на шок, які, безумоўна, узмацніў яго параною, яму ўдалося прызначыць пераемнікаў менш чым за 24 гадзіны», — адзначае Зімт.
Па яго меркаванні, гэта здольнасць захоўваць кантроль ва ўмовах хаосу часова ўратавала Хаменеі ад прамых выклікаў яго ўладзе: «У бліжэйшай будучыні паставіць пад сумнеў яго ўладу будзе яшчэ складаней, у асноўным з-за таго, што яго акружаюць менш вопытныя камандзіры».
Узвышэнне КВІР
Гэты эпізод, аднак, яшчэ больш узмацніў ролю Корпуса вартавых ісламскай рэвалюцыі (КВІР), які часам называюць таксама Рэвалюцыйнай гвардыяй.
Алі Ваэз адзначае, што «кожны буйны знешні шок для Ісламскай Рэспублікі… гістарычна спрыяў пашырэнню ролі КВІР у сістэме. Корпус выйшаў з крызісу як апора палітычнага істэблішменту, хутка запоўніў крытычныя прабелы ў камандаванні і пазіцыянаваў сябе як незаменным інстытутам для выжывання Ісламскай Рэспублікі».
З гэтым згодны і Рас Зімт: «Я не бачу нікога, хто мог бы замяніць Рэвалюцыйную гвардыю ў якасці асноўнага элемента іранскай эліты, здольнага забяспечыць бяспеку і падтрымаць існаванне рэжыму». Тым не менш, стратэгічныя выдаткі вайны, верагодна, паставяць у бліжэйшыя месяцы складаныя пытанні, «што датычацца няздольнасці Ірана захаваць свае сілы стрымлівання адносна Ізраіля і Злучаных Штатаў».
Аднак, дадае эксперт, «я думаю, што пакуль [Хаменеі] там і пакуль няма падстаў для яго адстаўкі, КВІР будзе проста падтрымліваць яго… а затым рыхтавацца да першага дня ўлады яго пераемніка».
Змяшчэнне балансу сіл
Абодва эксперты сыходзяцца ў меркаванні, што хоць у кароткатэрміновай перспектыве пераварот у Іране малаверагодны, уплыў КВІР будзе толькі расці, асабліва па меры таго, як паважаны ўзрост Хаменеі будзе выносіць наперад пытанні пераемнасці. Алі Ваэз папярэджвае, што КВІР «прыбліжаецца да таго, каб разглядаць клерыкальнае кіраўніцтва хутчэй як пасіў, чым як актыў». Тым часам Рас Зімт не бачыць прыкмет хуткага змянення стратэгічнага курсу Ірана ні пры Хаменеі, ні пры яго пераемніку, што, па яго словах, цалкам задаволіць Рэвалюцыйную гвардыю.
Такім чынам, хоць непасрэдныя выклікі ўладзе аяталы Хаменеі малаверагодныя, цэнтральная роля КВІР толькі ўзрасла з-за вайны з Ізраілем, якая абвастрыла пытанні ваеннай палітыкі і барацьбы за ўладу, што будуць вызначаць будучыню Ісламскай Рэспублікі.