Pišam doŭhija teksty z 1906 hoda
© 2018 | Naša Niva

BARYSAŬ

U vakolicach Barysava ŭ ziamli na praciahu stahodździaŭ zachoŭvaŭsia adzin z najcikaviejšych skarbaŭ vikinhaŭ na Biełarusi. Mienavita z Barysava ŭ 1514-m vystupiŭ Astrožski ŭ svoj lehiendarny pachod na Krapivienskaje pole, pra jaki daviedałasia ŭsia Jeŭropa. Tut, u hetym horadzie, staić adna ź dźviuch zachavanych u Biełarusi vadaciažnych viežaŭ słynnaha inžyniera Šuchava, vynachodnictvy jakoha paśla skarystali Haŭdzi i Lo Karbiuźje. Barysaŭ – horad ź vialikaj historyjaj – u prajekcie «Harady Mahdeburhskaha prava».

TRY HARADY NA BIAREZINIE

Haradzišča staražytnaha Barysava mieściłasia pa levym bierazie raki Biareziny. Tut pieršapačatkova i ŭźnik horad. Pavodle źviestak Taciščava, pasielišča zasnavaŭ kniaź połacki, syn lehiendarnaha Usiasłava Čaradzieja, Barys Usiasłavič u 1102 hodzie (zhodna ź inšymi źviestkami – kijeŭski kniaź Jarasłaŭ Mudry ŭ 1032 hodzie). Najbolš stary piśmovy ŭspamin pra Barysaŭ jak horad Połackaha kniastva źmiaščajecca ŭ Łaŭrenćjeŭskim letapisie i datujecca 1127 hodam.

STARY BARYSAŬ

Siońnia heta vioska Starabarysaŭ. U XIII stahodździ tut stajaŭ zamak, ale ŭ pieršaj pałovie XIV stahodździa Barysaŭ vyrašyli pieranieści na novaje miesca. Pa jakoj pryčynie, dakładna nieviadoma: mahčyma, praz pažar, a mahčyma, praz bolšyja vyhody novaj placoŭki, što stajała na handlovych šlachach. Tak ci inakš, ale Barysaŭ «pieramiaściŭsia» na niekalki kiłamietraŭ bližej da Biareziny.

Z pachodžańniem raki Biareziny, darečy, źviazanaja zajmalnaja lehienda. Kažuć, proci młyna za Dokšycami niekali rasła biaroza. Śvińnia pad joj usio ryła, ryła i daryłasia da vadzianoj žyły. Tady z-pad jaje «čuchnuła» raka, jakuju i nazvali Biaroza. Lehienda heta narodnaja, ale cikava, što svoj pačatak Biarezina sapraŭdy biare ŭ Dokšyckim rajonie.

SKARB

Na zamčyščy, dzie stajaŭ prabaćka ciapierašniaha Barysava, siońnia mieścicca adzinoki haściavy domik byłoha pałacava-parkavaha kompleksu. Pobač jašče pračytvajecca łandšaft staradaŭniaha haradzišča, a taksama vodnaha ansambla z sažałkami i zaprudami.

Paśla druhoha padziełu Rečy Paspalitaj starabarysaŭski majontak atrymali Radziviły. Znakamity rod vałodaŭ Barysavam amal stahodździe. Vierahodna, u čas ich praciahłaha namieśnictva byŭ adnoŭleny i ŭmacavany haspadarčy dvor na miescy pieršapačatkovaha haradzišča. Hetaje pasielišča ŭ toj čas nasiła nazvu Radziviłaŭ. Pad joj jano źmieščana na davoli padrabiaznaj karcie VKŁ, nadrukavanaj u Amsterdamie ŭ 1613 hodzie. Na hetaj ža karcie možna ŭbačyć i sam Barysaŭ. Paźniej im vałodaŭ impieratarski dom Ramanavych.

Handlovyja šlachi rańniaha Siaredniaviečča prachodzili i praz Barysaŭski rehijon. Biarezina ŭvachodziła ŭ viadomy šlach «Z varahaŭ u hreki». Heta paćviardžaje adzin z samych cikavych skarbaŭ vikinhaŭ na Biełarusi, znojdzieny niepadalok ad vioski Bryli ŭ 2000 hodzie. Bryloŭski skarb utrymlivaŭ 290 srebnych arabskich dyrchamaŭ, hirki dla ŭzvažvańnia srebra i frahmienty miača. Navukoŭcy ličać, što skarb moh naležać vikinhu-handlaru, i adnosiać jaho da IX stahodździa. Ciapier kaštoŭnaści zachoŭvajucca ŭ Nacyjanalnym histaryčnym muziei. Ich pachodžańnie źviazvajuć z rytualnym achviaraprynašeńniem, bo mieč byŭ złamany.

ZAMAK

Miarkujecca, što, kali ŭ pieršaj pałovie XIV stahodździa Barysaŭ pieranieśli ź pieršapačatkovaha miesca na novaje, nižej pa ciačeńni Biareziny, tut, u pojmie raki, i byŭ zbudavany draŭlany zamak. Hetaje miesca ciapier znachodzicca niepadalok ad sučasnaha aŭtamabilnaha mosta. U 1499 hodzie praz Barysaŭ ruchałasia na ŭschod, na vajnu z Maskoŭskaj dziaržavaj, vojska VKŁ na čale z hietmanam Kanstancinam Astrožskim. Mienavita adsiul vystupiŭ Astrožski ŭ svoj lehiendarny pachod na Krapivienskaje pole, pra jaki daviedałasia ŭsia Jeŭropa. Barysaŭski zamak na peŭny čas zrabiŭ svajoj rezidencyjaj vialiki kniaź Alaksandr, jaki ažyćciaŭlaŭ adsiul ahulnaje kiraŭnictva vajennymi dziejańniami. Doŭhi čas tut znachodziłasia vielikakniažackaja staŭka. Zamak adyhryvaŭ važnaje stratehičnaje značeńnie.

Z tych časoŭ zastałosia pieršaje apisańnie Barysaŭskaha zamka, zroblenaje Alaksandram Hvańjini – italjanskim vajskoŭcam, što ŭ 1560-ja hady praciahły čas słužyŭ u VKŁ. U svajoj pracy «Apisańnie Jeŭrapiejskaj Sarmatyi» jon pisaŭ: «Barysaŭ – miesta draŭlanaje. Zamak zrobleny z dubovych dreŭ i samym lepšym čynam umacavany viežami i draŭlanymi čatyrochradovymi ścienami, jakija ŭnutry zapoŭnieny ziamloj i kamianiami. Zamak vyhadna abkružany naŭkoł rakoj Biarezinaj. Ad Vilni znachodzicca za 40 mil».

Technična sastareły zamak pačaŭ stračvać svaju rolu ŭ XVII stahodździ, a z pačatku XIX – administracyja ŭvohule pakinuła jaho i pierajšła ŭ pamiaškańni majontka ŭ Starabarysavie.

Biez haspadara zamak davoli chutka pryjšoŭ u zaniapad. Paśla na hetym miescy paŭstaŭ dvuchpaviarchovy kamienny budynak – «turemny zamak». Padčas vajny z palakami ścieny i dach turmy byli mocna paškodžanyja. Užo za savieckim časam, u 1920-ja, budynki adnavili i vykarystoŭvali pa pryznačeńni jašče niekalki dziesiacihodździaŭ. Paśla Druhoj suśvietnaj vajny asnoŭnaja častka starych budynkaŭ była zakinuta i pačała pastupova razburacca. Da našaha času ad «turemnaha zamka» zastalisia tolki frahmienty budynkaŭ, cahlanaha płota i šylda «Historyka-kulturnaja kaštoŭnaść». Zamčyšča patrabuje bolš značnych daśledavańniaŭ, adnak, na žal, ź ciaham času heta zdajecca ŭsio mienš vierahodnym.

U 1563 hodzie Barysaŭ atrymaŭ Mahdeburhskaje prava. Ale asablivy handlovy status Barysava jak važnaha ramieśnickaha centra byŭ viadomy i ŭ raniejšyja časy.

U kancy XIV stahodździa Barysaŭ razam z navakolnaj vołaściu padparadkoŭvaŭsia niepasredna vialikamu kniaziu Vitaŭtu. Apošni ŭ 1396 hodzie vydaŭ «borysovcam» admysłovy pryvilej, u jakim vyznačaŭ paradak uliku miadovaj daniny.

Barysaŭski hierb byŭ nadadzieny horadu pryvilejem Žyhimonta Aŭhusta 10 žniŭnia 1565 hoda. Hierb ujaŭlaŭ saboj u biełym (siarebranym) poli haradskuju bramu na dźviuch viežach, nad jakoj źmiaščałasia vyjava śviatoha Piatra z klučom u pravaj ruce. Hetym hierbam horad karystaŭsia da kanca isnavańnia VKŁ i byŭ paćvierdžany apošnim karalom Rečy Paspalitaj Stanisłavam Aŭhustam Paniatoŭskim pryvilejem 1792 hoda. Vyjava staražytnaha hierba Barysava cudam dajšła da našych dzion – histaryčnaja pierajemnaść zachoŭvajecca pa siońnia.

MAHDEBURH I VITAŬT

RYNAK

Vidać, praz častyja pieranosy centra horada Barysaŭ nie maje niejkaj svajoj unikalnaj haradskoj płaniroŭki vakoł važnych «horadaŭtvaralnych» prastoraŭ – zamčyščaŭ ci haradziščaŭ. Zamiest hetaha horad ciapier padzieleny rakoj na ŭmoŭna Stary i Novy. Bolšaja častka vulic Barysava prastakutnaj płaniroŭki. Heta ŭžo pavievy Novaha času ŭ horadabudaŭnictvie – sproščanyja formy «idealnych» haradoŭ epochi Aśvietnictva suprać radyjalnaj płaniroŭki siaredniaviečnych haradoŭ.

Hałoŭnym miescam histaryčnaj častki Barysava źjaŭlajecca miascovy rynak. Jon isnuje na hetym miescy chiba ŭžo niekalki stahodździaŭ. Vakoł jaho horad ros i razbudoŭvaŭsia. U 1807-m u Barysavie źjaviŭsia pieršy cahlany budynak – mahistrat. Jon pieražyŭ usie našeści i zachavaŭsia ŭ vyhladzie administracyjnaha budynka Śviata-Uvaskrasienskaha sabora. Hety sabor i pa siońnia źjaŭlajecca hałoŭnaj vizitoŭkaj horada.

Cikava, što ŭ pačatku XX stahodździa ŭ Barysavie ŭžo isnavaŭ kinateatr. Nievialiki budynak, u jakim jon raźmiaščaŭsia, mieŭ hanarystuju nazvu «Hihant». Uvohule, histaryčnaj zabudovy ŭ starym horadzie zachavałasia nie mienš, čym u našaj stalicy. Varta adznačyć budynak apteki, jon źjaviŭsia ŭ kancy XIX stahodździa. Apteka dziejničaje pa siońnia, pry hetym u samim budynku pasprabavali adlustravać darevalucyjny anturaž.

Da vajny ŭ Barysavie žyło kala 25 tysiač jaŭrejaŭ, a ŭsio nasielnictva na toj čas składała kala 42 tysiač. U Horadzie było pad dva dziasiatki sinahoh. Da našaha času zachavalisia tolki dźvie. Asnoŭnaja – charalnaja – datujecca pačatkam XX stahodździa. U 1962-m jaje rekanstrujavali pad Dom pijanieraŭ.

Hałoŭnaj vulicaj staroj častki horada była Minskaja (ciapier III Internacyjanała) na joj i pačali ŭzvodzić pieršyja kamiennyja pabudovy. Pa tradycyi vulicy nazyvali najpierš pa šlachach, kudy jany viali. U Barysavie takich vulic było niekalki: Połackaja (ad nazvy traktu ŭ bok staražytnaha biełaruskaha horada), Lepielskaja i Vilenskaja.

BATAREI

Padziei napaleonaŭskaha našeścia ŭ Barysavie majuć ci nie sakralnaje histaryčnaje značeńnie, na jakim ciapier budujecca ŭvieś turystyčny patencyjał rehijona. U vakolicach Barysava, la vioski Studzienka, 27 listapada 1812 hoda adbyłasia znakamitaja (i fatalnaja dla šmattysiačnaj armii Napaleona) pieraprava praź Biarezinu. Francuzy ličać, što jana i vyznačyła parazu francuzskaj armii ŭ «Ajčynnaj vajnie 1812 hoda». Rekanstruktary naviedvajuć Bryloŭskaje pole štohod. Tam ža ŭstalavany i pamiatny znak.

Ale najvialikšaje ŭražańnie ab padziejach tych časoŭ robiać fartyfikacyjnyja zbudavańni la Biareziny. Kompleks ziemlanoj krepaści z vałami nazyvajuć Batarejami. Ad byłoj krepaści, što abaraniała pierapravu praź Biarezinu ŭ časie napaleonaŭskich vojnaŭ, zastalisia tolki frahmienty, raskidanyja pa terytoryi, mienšaj za hiektar. Budavałasia krepaść u pačatku 1812 hoda, i letam, kali Napaleon užo padyšoŭ da Barysava, była pakinutaja. Da kanca hoda Barysaŭ byŭ advajavany ŭ francuzaŭ i praz hod fartecyja była dabudavanaja.

Niekatoryja navukoŭcy ličać, što ŭ 20-ch hadach XIX stahodździa tut mahli prachodzić słužbu dziekabrysty. A praz stahodździe ŭ hetych miaścinach prachodziŭ front saviecka-polskaj vajny.

U 1871 hodzie praz Barysaŭ prajšła Maskoŭska-Bresckaja čyhunka, i heta dało pačatak raźvićciu novaj industryjalnaj častki horada. Jaho centr u čarhovy raz pieramiaściŭsia, ciapier užo za Biarezinu. Ad čyhunki, jakuju budavali na novym i zusim hłuchim miescy, u horad prakłali trakt i zabrukavali. Trakt nazvali Trubiackim – u honar minskaha hienierał-hubiernatara. Budynak vakzała, uźviedzieny ŭ 1914 hodzie, – adzin z najpryhažejšych vakzałaŭ na praciahu ŭsiaho čyhunačnaha šlachu da Oršy i adziny dvuchpaviarchovy.

La vakzała raskinułasia Pryvakzalnaja płošča, jakaja nahadvaje svaim ansamblem znakamityja «minskija varoty». Praŭda, tut jany bolš ścipłyja, ale ahulnaja architekturnaja «aluzija» na stalicu pračytvajecca: haściej horada sustrakajuć dva čatyrochpaviarchovyja budynki-viežy na vulicy Kirava – «barysaŭskija varoty». Miascovyja ličać, što heta ź ich byli skapiravanyja znajomyja kožnamu minskija viežy, ale heta małavierahodna – typ zabudovy zusim nie davajenny.

NOVY BARYSAŬ

MADERN

U časy paślarevalucyjnaj industryjalizacyi i adnosnych tvorčych svabod Barysaŭ zajmieŭ niekalki ŭnikalnych pabudoŭ prahresiŭnaha (dla taho pieryjadu) kanstruktyvisckaha stylu. Sapraŭdnyja dyjamienty barysaŭskaj mižvajennaj architektury – damy №12 i №14 na praśpiekcie Revalucyi. Fiłasofija kanstruktyvizmu praduhledžvała «ačyščeńnie» fasadaŭ ad praźmiernaha baročnaha dekoru, funkcyjanalnuju płaniroŭku pamiaškańniaŭ «pad patreby rabočych» i šyrokaje vykarystańnie škła i mietału.

Siekcyjnyja budynki majuć panaramnyja vokny na leśvičnych pralotach i niezvyčajnyja «vuhłavyja» bałkony. Damy pabudavany ŭ formie litary H. Siońnia hetyja damy majuć vyhlad, maksimalna nabližany da aŭtentyčnaha, choć vuličny i ŭnutrany fasady vielmi kantrastujuć pa svaim dekory. Navat leśvičnyja placoŭki zachavali svoj pieršapačatkovy vyhlad. Zhodna z kalektyvisckaj teoryjaj, u takich damach kuchni i sanvuzły musili być zusim nievialikimi, a bolšaść pakojaŭ uvieś čas zastavacca prachałodnymi. Takim čynam, pa mierkavańni architektaraŭ, žytło pavinna było sadziejničać raźvićciu sacyjalnych kantaktaŭ ludziej u pobytavych umovach.

U nastupnaje dziesiacihodździe śmiełyja ekśpierymienty žyllovaha budaŭnictva pačali zhortvacca i nabyvać bolš kansiervatyŭnyja rysy. Ale histaryčnaja kaštoŭnaść takich budynkaŭ dla raznastajnaha barysaŭskaha łandšaftu nie vyklikaje anijakaha sumnievu.

Druhi raspaŭsiudžany ŭ Barysavie typ pabudovy – paślavajennyja draŭlanyja kamunalnyja damki. Tut ich zachavałasia, badaj, bolš, čym u lubym inšym pramysłovym horadzie. Pa-narodnamu ich nazyvali prosta – baraki. Takija damy budavalisia adrazu paśla Vialikaj Ajčynnaj vajny, u čas žyllovaha kryzisu razburanaj vajnoj haspadarki. Ličyłasia, što takoje žytło budzie časovym, tamu i budavałasia chutka, tanna i biez architekturnych vykruntasaŭ. Tym nie mienš praź dziesiacihodździ hetyja strakatyja ŭ afarboŭcy budyniny vyhladajuć svojeasablivymi pomnikami taho niaprostaha času na fonie tradycyjnaj savieckaj architektury paźniejšych časoŭ.

VIEŽA

Vadaciažnaja vieža inžyniera Šuchava – jašče adzin madernavy pomnik užo inžyniernaha mastactva ŭ Barysavie. Darečy, u Biełarusi padobnych kanstrukcyj zastałosia ŭsiaho dźvie – jašče adna vieža jość blizu stancyi Kochanava.

Padobnyja viežy ŭzvodzili na praciahu ŭsiaho čyhunačnaha šlachu Minsk – Orša dla zapraŭki paravozaŭ vadoj. Barysaŭskaja vieža pabudavanaja ŭ 1927 hodzie, zusim chutka jana adznačyć stohadovy jubilej – nie mały čas dla karkasa ź mietaličnych belek. Ažurnaja mietaličnaja kanstrukcyja maje status historyka-kulturnaj kaštoŭnaści, choć na dadzieny momant joj i patrabujecca restaŭracyja. Taki typ kanstrukcyj zapatentavaŭ u kancy XIX stahodździa inžynier Uładzimir Šuchaŭ. Jon byŭ pieršym u śviecie vynachodnikam hipierbałoidnych kanstrukcyj, a padobnych na barysaŭskuju zastałosia ci nie ź dziasiatak va ŭsim śviecie.

Niahledziačy na svaju kryviznu, elemienty vadaciažnaj viežy ŭ Barysavie pramyja i składajucca z kalcavych belek, jakija ŭtrymlivajuć stalovy profil. Dostup da reziervuara z vadoj ažyćciaŭlaŭsia pry dapamozie vintavoj leśvicy. Cikava, što vynachodnictva inžyniera Šuchava vykarystoŭvali paźniej viadomyja architektary Haŭdzi i Lo Karbiuźje. Adzin z samych viadomych pratatypaŭ šuchaŭskich kanstrukcyj – Sidnejskaja televieža.